Матншунослик фани адабий манбашунослик ва матншуносликнинг назарий муаммолари, хусусан, қадим қўлёзма меросимиз манбалари устида илмий фаолият олиб бориш малакасини шакллантириш, араб имлосига асосланган эски ўзбек ёзувини эркин ўқий олиш

ko‘rsatib borilgan. 
A.N.Kononov aynan o‘zi amal qilgan matn tuzishdagi tadqiqot 
usullari va prinsipi xususida hech qanday ma’lumot bermaydi. P.SHamsiev asar 
nusxalari qiyosiy o‘rganilganligidan bo‘lsa kerak, “Mahbub ul-qulub”ning bu 
matnini “chog‘ishtirma matn” deydi
101
. Yig‘ma-qiyosiy matn asarning asosiy 
matni hisoblanadi, lekin ilmiy-tanqidiy matn tuzish talablariga javob bermaydi. 
Matnshunos yig‘ma-qiyosiy matnni tayyorlashda 
o‘zi qo‘lga kiritgan yoki 
imkoniyatida bo‘lganmanbalardan foydalanadi. 
Yig‘ma-qiyosiy matn tuzishning 
muhim prinsipi asarning 
dastlabki to‘liq matnini tiklashdir.
Yig‘ma-qiyosiy 
matnlar asar ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlash uchun ilmiy zamin 
yaratadi.A.N.Kononov “Mahbub ul-qulub” asarining barcha nusxalarini izlab 
topishni maqsad qilib qo‘ymagan va o‘ziga ma’lum nusxalar bilan 
kifoyalangan.Shuning uchun ham u o‘zi tuzgan matnni “yig‘ma (svodnыy) 
matn”deb atagan. O‘sha paytlari Navoiy yubileyi munosabati bilan shoir ijodini 
ommalashtirishga bo‘lgan shoshilinch harakat A.N.Kononovga ilmiy-tanqidiy 
matn yaratish uchun fursat bermagan bo‘lishi mumkin. 
98
М.-Н.Османов. Фирдоуси. Шах-наме. Т.1. Научно-критический текст. Разночтения, примечания 
и приложения. – М.: Наука, 1991. – С.5-17. 
99
Qarang: Матншунослик давр талаблари даражасидами? Давра суҳбати // ЎзАС. –
2010, 2 июл
100
Наваи. Возлюбленный сердец. Сводный текст подготовил А. Н. Кононов. –
М.–
Л., 1978
101
Шамсиев П. Ўзбек матншунослигига оид тадқиқотлар. – Т.: Фан, 1986. – Б.23. 

---

O‘zbek matnshunosligida yig‘ma-qiyosiy matn tuzishning o‘ziga xos 
prinsiplari N.Rahmon tomonidan tayyorlangan “Oltin yorug‘” matnida 
ko‘rinadi
102
. Mazkur asar qo‘lyozmasi qadimgi uyg‘ur-turk tilida yozilgan bo‘lib, 
1910 yili rus olimi S.Malov tomonidan topilgan va birinchi marta V. Radlov bilan 
hamkorlikda eski uyg‘ur-turk alifbosida nashr etilgan edi. Turk olimi Cheval Qoya 
tomonidan ushbu asar o‘rganilib, 1994-yili Turkiyada chop etildi. U garchi 
Radlov-Malov nashri asosida Berlin Fanlar akademiyasi va Mayiz fondida 
saqlanayotgan 20ga yaqin nusxa parchalarini o‘zaro qiyoslab, asarning mukammal 
matnini amalga oshirgan bo‘lsa-da, asar tilining murakkabligidan uni turk tiliga 
tabdil qilmagan
103
. Asar 1986 yili Xitoyda uyg‘ur tiliga tabdil etilgan, ammo 
N.Rahmonning yozishicha, tabdil ancha erkin bo‘lib, asl matndan uzoqlashgan. 
O‘zbek olimi asarning Xitoyda uyg‘ur tiliga qilingan tabdili va Cheval Qoya 
nashrini Radlov-Malov matni bilan o‘zaro qiyoslab, asarning yig‘ma-qiyosiy 
matnini tuzib chiqdi va qadimiy turk tilidan lotin yozuviga tabdil qildi. 
Matnshunos olim matn uchun tayanch sifatida Radlov-Malov matnini tanlab, Xitoy 
va Turkiyada chop etilgan matnlardagi tafovutlarni matn ichida qavsda berib 
borish prinsipini qo‘llagan. N. Rahmon matnining yana bir xususiyati, har bir matn 
bo‘lagi o‘zbek tiliga tarjima qilinib tabdil bilan yonma-yon keltirilgan. Olim 
qo‘llagan prinsiplarni yana shularda ko‘rish mumkin: 
1. “Oltun yorug‘”ning asl nusxasidagi satrlar tartibini ko‘rsatish maqsadida har bir 
satrdagi raqamlar tartibi saqlangan. 
2. Hozirgi o‘zbek tilidagi tabdil qadimiy turkchadagi har bir varaqdan so‘ng 
berilgan. Turkiya yoki uyg‘ur nashrlarida izoh berilmagan o‘rinlarda qavs ichida 
so‘zlar, qo‘shimchalar kiritilgan. 
3. Transkripsiya belgilarini ifodalashda o‘zgarishlar kiritgan(ng o‘rniga ng, sh 
o‘rniga sh, g‘ o‘rniga gh, til orqa I o‘rniga i, til oldi i o‘rniga ï). 
102
Qarang: Олтин ёруғ. 1-китоб. Сўзбоши, изоҳлар ва қадимги туркий тилдан ўзбекчага табдил 
муаллифи Н.Раҳмон. – Т.: Фан, 2009. 
103
Ўша асар. – Б. 12. 

---

4. Izohlar tartibini asl nusxaning tartib raqamidan ajratish uchun to‘q kursiv bilan 
berib, ostiga chiziqcha qo‘ygan. 
Yig‘ma-qiyosiy matnni tuzishda mavjud qo‘lyozmalardan tayanch nusxa tanlash, 
farqlarni ilmiy apparatda ko‘rsatib borish, o‘zi qo‘lga kiritgan yoki imkoniyatida 
bo‘lgan manbalardan foydalanish asosiy prinsiplardir. 
Yig‘ma-qiyosiy matn tuzish prinsiplariga quyidagilar kiradi: 
qo‘lyozmalar va jalb etilgan nusxalarning tavsifini keltirish; 
barcha qo‘lyozma nusxalarni shartli belgi bilan belgilash; 
asliyat (original) yozuvini va matn strukturasini saqlash; 
asarning boshqa nusxalari mavjud bo‘lmagan taqdirda to‘liq nusxani tayanch 
matn sifatida qabul qilish; 
ilmiy apparatni qo‘llash; 
asosiy matnda yordamchi nusxalarni shartli belgilar bilan nomlash; 
matniy tafovutlarni jadvallarda ko‘rsatish; 
barcha jalb etilgan nusxalardagi matnlarni umumlashtirish; 
matn varaqlarini raqamlab, birinchi betini “a”, ikkinchi betini “b” harflari bilan 
belgilash.