Matnlar oynasi
Download 490 Kb.
|
Matnlar oynasi
|
Matnlar oynasi o`BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA o`RTA MAXSUS TAÚLIM VAZIRLIGI TOShKENT ARXITEKTURA qURILISh INSTITUTI "qurilishni boshqarish" fakulteti "Informatika va kompyuter grafikasi" kafedrasi "Tasdiqlayman" o`quv ishlari bo`yicha prorektor ________ t.f.n., dos. R.qo`chqorov "____"__________________2010 yil "INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYaLARI" fanidan MAÚRUZALAR MATNI 5580100 - "Arxitektura" 5210900 -" Dizayn" ta'lim yo`nalishi talabalari uchun U.A.Shodmonova "IKG" kafedrasi majlisida tasdiqlangan "_____"____________2010 yil _________dos.J.Mirxamidov Toshkent - 2010 Mundarija 1. Informatika va uning jamiyatdagi o`rni 2. Axborot va uni qayta ishlash 3. Kompyuter, uning tashkil etuvchilari va ishlash prinsipi 4. Kompyuterning dasturiy ta'minoti 5. Operasion tizim haqida tushuncha 6. Windows operasion tizimi 7. Ma'lumotlarni arxivlash. 8. Kompyuter viruslari va ulardan qimoyalanish 9. Algoritmlash asoslari va dasturlashtirish 10. Axborot texnologiyalari qaqida tushuncha 11. Matnli qujjatlarni tashkil etish va taxrirlash 12. Elektron jadvallar bilan ishlash 13. Power Point programmasida ishlash 14. Ma'lumotlar ombori bilan ishlash 15. Kompyuter grafikasi qaqida tushuncha. Adobe Photoshop dasturi yordamida tasvirlarni qayta ishlash 16. CorelDraw grafik muxarriri yordamida tasvirlarni qayta ishlash 17. Kompyuterlararo axborot almashinuvi 1- mavzu. Informatika va uning jamiyatdagi o`rni 1.Informatika fanining maqsadi va vazifalari. 2.Informatikaning taraqqiyoti va yo`nalishi. 3.o`zbekiston Respublikasining axborotlashtirish dasturi. 1.Informatika fanining maqsadi va vazifalari. Informatika fanini o`rganishdan maqsad quyidagilar qaqida mukammal bilimga ega bo`lishdan iborat: -informatika fanining taraqqiyoti; -axborotlar va ularning tasnifi; -axborotlarning EqM da tasvirlanishi; -kompyuter avlodlari; -kompyuter qurilmalari va ularning ishlash prinsiplari; dasturlash qaqida ma'lumotlar. Informatika. Axborot xususiyatlarini o`rganish, uni yiqish, saqlash, qidirish, qayta ishlash, o`zgartirish qamda inson faoliyatining turli soqalarida foydalanish va tarqatish bilan shuqullanadigan fan informatika deb ataladi. Informatika fanining asosiy vazifasi - milliy iqtisodiyotda iqtisodiy va texnologik jarayonlarni tashkil qilish va boshqarish masalalarini qal qilishda informatika fanining yutuqlaridan, ya'ni matematik modellashtirish, algoritmlar tuzish, axborot ta'minotini tayyorlash, dasturlardan foydalanish va masalalarni kompyuterda yechishni o`rganishdan iborat. Informatika faning asosiy vazifalari qatoriga quyidagilarni qam kiritish mumkin: a) turli soqalardagi axborot jarayonlarini tadqiq etish; b) tadqiqotdan olingan natijalar asosida axborotni qayta ishlaydigan axborot tizimini ishlab chiqish va yangi taxnologiya yaratish; v) barcha soqalarda kompyuter texnikasi va texnologiyasidan samrali foydalanishning ilmiy muammolarni yechish va tadbiq qilishdan iborat. 2.Informatikaning taraqqiyoti va yo`nalishi. Informatika 1960 - yillarda Fransiyada EqM yordamida axborotlarni qayta ishlash bilan shuqullanuvchi soqani ifodalovchi atama sifatida yuzaga keldi. Informatika atamasi lotincha "informatic" so`zidan kelib chiqqan bo`lib, tushuntirish, xabar qilish, bayon etish ma'nolarini anglatadi. Informatikaning fan sifatida ajralib chiqishi birinchi navbatda kompyuter texnikasining rivojlanishi bilan uzviy boqliqdir. Informatika inson faoliyatining turli jabqalardagi axborotlarni izlash, to`plash, qayta ishlash qonuniyatlarini EqM tizimlariga asoslangan qolda o`rganuvchi fandir. Informatikaning asosiy uchta yo`nalishi mavjud. Birinchi yo`nalish axborotni uzatish, yiqish va qayta ishlashning texnik vositalarini rivojlantirish nazariyasi bilan boqliq. U o`z ichiga qisoblash komplekslarini, lokal va global qisoblash tarmoqlari, aloqa nazariyasini olgan keng ilmiy-ommaviy soqadir. Ikkinchi yo`nalish ma'lumotlarni qayta ishlash bo`yicha qar xil amaliy vazifalarni qal etish yuzasidan turli kategoriyadagi foydalanuvchilar uchun texnik vositalar bilan samarali ishlashni tashkil qilish imkonini beradigan, dasturiy ta'minotni ishlab chiqishga yo`naltirilgan, matematik va amaliy fanlar kompleksini o`z ichiga olgan dasturlashtirishdir. Bu yo`nalishga algoritmlashtirish tillari nazariyasi, ma'lumotlarni tashkil etish, saqlash, qidirish va qayta ishlash nazariyasi, tizimli qamda amaliy dasturlashtirish nazariyasi kiradi. Uchinchi yo`nalish - avtomatlashtirilgan usulda turli darajadagi vazifalarni qal etish modellari, algoritmlari, tartibi, texnologiyasini ishlab chiqish va tashkil qilishdir. Informatika o`zaro aloqador uch qismdan iborat: algoritmik vositalar, dasturiy vositalar va texnik vositalar. Informatikaning moddiy-texnik bazasi boshqaruv faoliyatining turli soqasi va darajalarida ishlayotgan mutaxassislar uchun avtomatlashtirilgan ish joylaridan keng foydalanish inkonini beradi va shuningdek, ekspert - professional (ekspert tizimi) darajasida qaror qabul qilishga qodir bo`lgan ixtisoslashtirilgan predmet soqasida qisoblash tizimini va axborot-kommunikasiya tarmoqini yaratish imkonini yuzaga keladi. Informatika fanining asosiy ashyosi axborotdir. Axborot atrof-muqit, ob'ektlar va qodisalar, ularning o`lchamlari, xosiyatlari va qolatlari to`qrisidagi ma'lumotdir. Ma'lumot bilan axborot bir-biridan farq qiladi. Axborot foydalaniladigan ma'lumotdir. Informatikaning tarkibiy qismi bo`lib axborot texnologiyasi va telekommunikasiya qisoblanadi. Axborot texnologiyasi ob'ekt, jarayon yoki qodisa qaqida yangi sifat axboroti olish uchun ma'lumotlar yiqish, qayta ishlash va uzatish (boshlanqich axborot) vositasi va uslublari jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir. Telekommunikasiya kompyuter tarmoqlari va zamonaviy texnik aloqa vositalari negizida ma'lumotlarni masofaga uzatishdir. 3.o`zbekiston Respublikasining axborotlashtirish dasturi. Kompyuter texnikasi va axborot texnologiyalari rivojlanishi turli xil axborotlardan foydalanishga qaratilgan va axborot jamiyati nomini olgan jamiyatning rivojlanish omili bo`ldi, ya'ni axborot ishlab chiqarish jamiyatni rivojlantirshda qarakatlantiruvchi kuchna aylandi. Axborot texnologiyalari bugungi kunda qayotimizning qamma soqalarini qamrab olgan. o`zbekistonda axborot texnologiyasi rivojlanishini tezlashtirish va zamonaviy darajaga ko`tarish uchun Respublika Vazirlar Maqkamasi tomonidan bir qator qarorlar qabul qilingan. 1994 yilda Vazirlar Maqkamasi o`zbekiston Respublikasini axborotlashtirish konsepsiyasini qabul qilgan. Konsepsiya asosida "o`zbekiston Respublkasini axborotlashtirish Dasturi" ishlab chiqilgan. Dastur uch maqsadni o`z ichiga oladi: 1) milliy axborot qisoblash tarmoqi; 2) EqM ni matematik va dasturiy ta'minlash; 3) shaxsiy kompyuter. Milliy axborot qisoblash tarmoqi davlat aloqa tizimi negizida ishlaydigan va yagona qoidalarga rioya qilish asosida qurilgan davlat va idoraviy xususiyatga ega bo`lgan axborot qisoblash tarmoqlarini mujassamlashgan ochiq tizimidir. EqM ni matematik va dasturiy ta'minlash axborotlashtirish masalalarining matematik modeli, qisoblash algoritmi va yechim olish dasturini yaratishdan iboratdir. Dasturning shaxsiy kompyuter qismi informatika industriyasini yaratish va rivojlantirishdan iborat. Istalgan biror ob'ektni yoki jarayonni boshqarish uchun oldindan tayyorlangan axborotlardan foydalaniladi, ya'ni axborot tizimi yaratiladi. Axborot tizimi boshqaruv funksiyasini amalga oshirish uchun turli xil axborotlarni yiqish, uzatish va qayta ishlash bo`yicha ma'lumotlar va kommunikasion tizimdir. Axborot tizimining texnik asosi bo`lib kompyuterlar qisoblanadi. Takrorlash uchun savollar 1. Informatika fanining maqsadi nimadan iboratq 2. Informatikaning vazifalariga nimalar kiradiq 3.Informatikaning fan sifatida taraqqiy etishiga nima sabab bo`lganq 4. Informatikadagi mavjud yo`nalishlar aytib bering. 5.o`zbekiston Respublikasining axborotlashtirish dasturi nima sababdan va qachon qabul qilinganq 6. Dasturda asosiy qo`yilgan maqsad nimalardan iboratq 2-Mavzu. Axborot va uni qayta ishlash 1. Axborot va uning xossalari. 2. Axborotning ifodalanish shakllari va uning turlari. 3. Axborotni kompyuterda tasvirlanishi. 4. Axborotni saqlovchi vositalar. 1.Axborot va uning xossalari. "Axborot" so`zi lotincha "information" so`zidan olingan bo`lib, biror ish qolati yoki kishi faoliyati qaqida ma'lum qilish, xabar berish, biror narsa qaqidagi ma'lumot, degan ma'noni anglatadi. Informatika nazariyasida saqlash, qayta tuzish va uzatish ob'ekti sanalgan barcha ma'lumotlar axborot deb yuritiladi. Axborot - bu, yaratuvchisi doirasida qolib ketmagan va xabarga aylangan, bilimlar noaniqligi, to`liqsizligi darajasini kamaytiradigan qamda oqzaki, yozma yoki boshqa usullar (shartli signallar, texnik vositalar, qisoblash vositalari va x.k.) orqali ifodalash mumkin bo`lgan atrof-muqit (ob'ektlar, voqea-qodisalar) to`qrisidagi ma'lumotlardir. Mazkur yo`nalishda quyidagilar muqim sanaladi: " axborot - bu qar qanday ma'lumot emas, balki u mavjud noaniqliklarni kamaytiruvchi yangi bir ma'lumotdir; " axborot uni yaratuvchisidan tashqarida mavjud bo`ladi, u o`z yaratuvchisidan uzoqlashgan, inson tafakkurida aks etgan bilimdir; " axborot xabarga aylanadi, chunki u belgilar ko`rinishida ma'lum bir tilda ifodalangan; " xabar moddiy tashuvchiga yozib qo`yilishi mumkin (xabar axborotni uzatish shaklidir); " xabar uning muallifi ishtirokisiz aks ettirilishi mumkin; " u jamoat kommunikasiyasi kanallari orqali uzatiladi. Axborotning asosiy xossalari: 1. to`liqlik; 2. yaroqlilik; 3. ishonchlilik; 4. dolzarblik; 5. tushunarlilik. 2. Axborotning ifodalanish shakllari va uning turlari. Axborotning muqim xarakteristikalaridan biri uning adekvatligi qisoblanadi. Axbortning adekvatligi - olingan axborot yordamida yaratilgan obrazning real ob'ekt, jarayon, qodisa va shunga o`xshashlarga mosligining ma'lum darajasi. Axborotning adekvatligi uchta shaklda ifodalanishi mumkin: semantik, sintaktik va pragmatik. Semantik (ma'noli) adekvatlik - ob'ektning uning obraziga (qiyofasiga) muvofiqlik darajasini aniqlaydi. Semantik nuqtai nazar axborotning ma'noli mazmunini qisoblashni ko`zlaydi. Bunda axborot aks ettirgan ma'lumotlar taqlil qilinadi, ma'nolar boqliqligi ko`riladi.. Masalan, axborotni kodlar orqali ifodalashni ko`rsatish mumkin. Sintaktik adekvatlik - axborotning mazmuniga tegmagan qolda, uning rasmiy-strukturaviy xarakteristikalarini ifodalaydi. Sintaktik darajadagi axborotni ifodalash usulida axborot elituvchi turi, uzatish va qayta ishlash tezligi, ifodalash kodining o`lchamlari, bu kodlarni o`zgartirish aniqliligi va ishonchliligi qisobga olinadi. Axborotning mazmuniga aqamiyat berilmaganligi sabali, bunday axborot ma'lumot deb ataladi. Pragmatik (foydalanuvchanlik) adekvatlik - axborot bilan foydalanuvchining munosabatlarini aks ettiradi, axborotni uning asosida amalga oshiriladigan boshqarish sistemasi maqsadiga muvofiqligini ifodalaydi. Axborotning pragmatik xususiyatlari faqat axborot (ob'ekt), foylanuvchi va boshqarish maqsadlarining umumiyligida namoyon bo`ladi. Adekvatlikning ushbu shakli axborotdan amaliy foylanish bilan bevosita boqlangan. Informatikada asosiy masala bo`lib qisoblash texnikasi qurilmalaridan axborotni saqlash, qayta ishlash va uzatishda qanday foydalanish qisoblanadi. Shuning uchun informatikada axborotning ikki xil turi bilan ish ko`riladi, ya'ni analog va raqamli. Ko`pgina qisoblash texnikasi qurilmalari raqamli axborotni qayta ishlaydi. Analog axborotni raqamli axborotga o`zgartiruvchi maxsus qurilmalar mavjud bo`lib, bunday o`zgartirishni analog-raqamli o`zgartirish deyiladi. Inson sezgi organlari shunday tuzilganki, u analog axborotni qabul qilish, saqlash va qayta ishlash imkoniyatiga ega. Televizor - bu analog qurilma, kompyuter monitori - televizorga o`xshasada, lekin u raqamli qurilma. 3. Axborotni kompyuterda tasvirlanishi. Kompyuter faqat raqamli ko`rinishdagi axborotni qayta ishlaydi. Barcha boshqa turdagi axborot (ovozlar, tasvirlar va boshq.) kompyuterda qayta ishlanishi uchun raqamli ko`rinishga keltirilishi zarur. Ovozni raqamli ko`rinishga o`zgartirish uchun kichik vaqt oraliqida ovoz intensivligini o`lchash va qar bir o`lchash natijalarini raqam ko`rinishida aks ettirish zarur. Kompyuter dasturi yordamida olingan axborotni qayta ishlab, qosil bo`lgan natijani ovoz shakliga qaytarish mumkin. Kompyuterda matni axborotni qayta ishlash uchun matni kompyuterga kiritilayotganda qar bir xarf ma'lum bir raqam bilan kodlanadi. Tashqi qurilmalarga (monitor ekrani yoki printer) chiqarilayotganda esa inson qabul qilish uchun ushbu raqamlar orqali xarflarning tasviri quriladi. Xarflar to`plami va raqamlar o`rtasidagi moslik belgilarni kodlashtirish deb ataladi. Kompyuterda barcha raqamlar 0 va 1 orqali ifodalanadi. Kompyuter ikkilik sanoq sistemasida ishlaydi. Kompyuterda axborot birligining o`lchovi bo`lib bit, ya'ni 0 yoki 1 qiymatni qabul qilishi mumkin bo`lgan ikkilik razryad qisoblanadi. Kompyuter komandalari aloqida bitlar bilan emas, balki sakkiz bit bilan birgalikda ishlaydi. Sakkizta ketma-ket bit bir baytni tashkil etadi. Baytlar yordamida raqamli ko`rinishda ifodalangan qar qanday axborotni kodlashtirish mumkin. Bir baytda 256 xil belgilardan birining qiymatini kodlashtirish mumkin (256 = 28) bo`ladi. Baytning qiymati uchun undagi bitlarning joylashgan o`rni muqimdir. Axborotda qatnashgan qar qanday belgi 1 bayt qajmli deb qisoblanadi. Masalan, "Sh" qarfi - 1 bayt, "Kitob" - 5 bayt qajmga ega. Bir bayt 0 dan 255 qiymatni qabul qilishi mumkin. Axborotning yirik birliklari: 1 Kilobayt (Kb) = 1024 bayt 1 Megabayt (Mb) = 1024 Kbayt 1 Gigabayt (Gb) = 1024 Mbayt 1 Terabayt (Tb) = 1024 Gbayt 1 Petabayt (Pb) = 1024 Tbayt Bir bet matnda o`rtacha 2500 belgi bo`lsa, u qolda 1 Mbayt - taxminan 400 bet, 1 Gbayt - 400 ming betdan iborat bo`ladi. 4. Axborotni saqlovchi vositalar. Axborotlar ustida bajariladigan amallardan muqimi - bu axborotni to`plash. To`plangan axborotlardan keng foydalanish uchun ularni saqlash lozim. 8 razrayadli BAYTda ikkilik son quyidagicha ifodalanadi: 11 111 111. Uni o`nlik sanoq sistemasiga o`tkazsak 255 ga teng. Bundan kelib chiqadiki, bir baytda 256 (0 bilan birgalikda) ta o`nlik sonlar yozish mumkin ekan. Bu baytning fundamental asosini tashkil etadi. Baytlardan tuzilgan axborotning mantiqiy ketma-ketligi fayl deyiladi. Axborotning yozilish formatini uning fayli nomi orqali aniqlash mumkin. Axborotni fayl ko`rinishida egiluvchan, qattiq va lazer disklarda saqlanadi. Bunda fayl adresini qidiruv yo`li deb ataladi. qidiruv yo`li faylga olib boruvchi disk nomi va barcha kataloglar nomi orqali tashkil qilinadi. Katalog - diskdagi fayllarning nomlari, ularning kengaytmalari, tuzilgan kuni va vaqtlari, uzunliklari va boshqalarni saqlashga mo`ljallangan joydir. qar bir katalog o`z nomiga ega. Axborotlarni saqlashda egiluvchan magnitli disklar - 5,25 va 3,5 dyumli disklar, qattiq magnitli disklar (vinchestr) va lazer disklardan foydalaniladi. Egiluvchan magnitli 3,5 dyumli disketalar (uzunligi 89 mm) 0,72; 1,44; 2,0 va 2,88 Mb qajmda bo`ladi. qattiq magnitli disklar kompyuterda ishlash uchun zarur bo`lgan barcha dasturlarni o`zida saqlaydi, ularning qajmi 40 Gb, 80 Gb, 360 Gb. Lazerli CD-ROM disk 650 Mb qajmli, CD-RW disk 650-700 Mb qajmli, DVD disklar 28 Gbga qajmdagi axborotni o`zida saqlashi mumkin. Takrorlash uchun savollar: 1. Axborot nima va uning qanday xossalari borq 2. Axborotning ifodalanish shakllarini keltiring. 3. Axborotni kompyuterda tasvirlanishida o`lchov birliklari nimaq 4. Axborotni saqlovchi vositalarni aytib bering. 3-Mavzu. Kompyuter, uning tashkil etuvchilari va ishlash prinsipi 1. Kompyuterning arxiteturasi. 2. Kompyuterning asosiy qurilmalari. 1. Kompyuterning arxitekturasi. 1945 yilda birinchi kompyuterlar yaratilayotgan vaqtda taniqli amerikalik matematik Djon fon Neyman kompyuterning axborotni qayta ishlovchi universal va samarali qurilma bo`lishi uchun qanday qismlardan iborat bo`lishi kerakligini yozgan. Bu kompyuter qurilmasining asoslari fon Neyman prinsiplari deyiladi. Avvalambor fon Neyman prinsiplariga asosan kompyuter quyidagi qurilmalarga ega bo`lishi kerak: Arifmetik-mantiqiy qurilma. Arifmetik-mantiqiy amallarni bajarish uchun; Dasturlarni bajarilishini tashkil etuvchi boshqarish qurilmasi; Dasturlar va ma'lumotlarni saqlash uchun xotira; Axborotlarni kiritish va chiqarish uchun tashqi qurilma. Kompyuter xotirasi raqamlangan bir qancha katakchalardan iborat bo`lib, ularning qar birida qayta ishlanayotgan ma'lumot yoki dasturlarning instruksiyalari joylashgan bo`lishi mumkin. Xotiraning barcha katakchalari kompyuterning boshqa qurilmalari uchun qam qulay bo`lishi zarur. quyidagi rasmda kompyuter arxiterturasi ya'ni qurilmalari o`rtasidagi boqliqlik ko`rsatilgan (bitta chiziq boshqarish aloqalarini, ikkita chiziq - axborotli aloqani bildiradi): Rasm. Kompyuter arxiteturasi. 2. Kompyuterning asosiy qurilmalari. IBM kompyuterlarining asosiy qurilmalariga quyidagilar kiradi: sistemali blok, monitor va klaviatura (sichqoncha bilan). Sistemali blokda markaziy prosessor, operativ (tezkor) xotira, qattiq disk, kontrollerlar, disektalar va lezerli kompakt disklar bilan ishlash uchun qurilmalar va boshqalar joylashadi. Markaziy prosessor. Kompyuterning eng muqim qismini markaziy prosessor, (ya'ni prosessor va boshqaruv qurilmasi) tashkil etadi. Dastur yordamida berilgan ma'lumotlarni o`zgartiradigan, qamma qisoblash jaaryonlarini boshqaradigan qamda qisoblash ishlariga tegishla moslamalarning o`zaro aloqasini o`rnatadigan qurilma - prosessor deyiladi. Arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish, xotiraga murojaat qilish, dasturdagi ko`rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini boshqarish va boshqa amallar prosessorning vazifasidir. Mikroprosessor. Mikroprosessor katta bo`lmagan elektron sxema bo`lib, barcha qisoblarni bajaradi, axborotlarni qayta ishlaydi, dasturlarning ishlashini ta'minlaydi va kompyuter boshqa qurilmalari ishini boshqaradi. U kompyuterning ishlash tezligini ta'minlaydi. IBM RS kompyuterlarida odatda Intel firmasi va unga muvofiq boshqa firmalarning mikroprosessorlari o`rnatiladi. Kompyuterlar mikroprosessor turlari bilan farqlanadi. Mikroprosessorlarning Intel-8088, 80286, 80386, 80486, Pentium kabi turlari mavjud. 1993 yildan boshlab Intel firmasi Pentium mikroprosessorini ishlab chiqarmoqda. Operativ xotira. Operativ xotira o`zida kompyuterda ishlatilayotgan dasturlar va ma'lumotlarni saqlaydi. Ma'lumotlar doimiy xotiradan operativ xotiraga ko`chiriladi, olingan natijalar zarur bo`lgan qolda diska qayta yoziladi. Kompyuter o`chirilishi bilan operativ xotiradagi ma'lumotlar o`chiriladi. Bu xotira ikki qismdan iborat bo`ladi. 1-qism operasion sistema va amaliy programmalar uchun mo`ljallangan. 2-qismi tashqi xotira bo`lib, xizmat uchun foydalaniladi. qattiq disk (vinchesterlar) kompyuter bilan ishlaganda foydalaniladigan axborotni doimiy saqlashga mo`ljallangan. Masalan, operasion tizim dasturlari, ko`p ishlatiladigan dasturlar paketlar, xujjatlar taqrirlagichlari, dasturlash tillari uchun translyatorlar va boshqalar. Diskning ish tezligi ikki ko`rsatkich bilan aniqlanadi: 1. diskning aylanishlar soni. Bir minutda 5600-7200 marta aylanadi. 2. diskdan ma'lumotlarni o`qish va unga ma'lumotlar yozish tezligi. Ma'lumotlarni qidirish tezligi o`rtacha - 10 ms, ma'lumotlar uzatish tezligi 1 sekundda 40 Mbaytgacha. Ma'lumotlarga kirish vaqti va o`qish-yozish tezligi faqat diskning o`zigagina boqliq emas, balki disk bilan axborot almashishi parametrlariga, disk kontrolerining turi va kompyuter mikroprosessori ish tezligiga qam boqliq. Kontrollerlar (maxsus elektron sxemalar) kompyuter tarkibiga kiruvchi turli qurilmalar (monitor, klaviatura va boshqalar) ishini boshqaradi. Kiritish-chiqarish portlari orqali prosessor tashqi qurilmalar bilan ma'lumot almashadi. Ichki qurilmalar bilan ma'lumot almashuvi uchun maxsus portlar qamda umumiy portlar mavjud. Monitorlar. ShK monitori (displey) ikki xil rejimda ishlaydi: matnli va grafikli. Matnli rejimda displey ekrani shartli ravishda 80 ta ustun va 25 satrga bo`linadi. qar bir o`ringa 256 ta belgidan biri kiritilishi mumkin. Grafik rejimda rasm va grafik tasvirlar chiqariladi. Bunda belgi ixtiyoriy shrift va o`lchamga ega bo`ladi. Bu rejimda ekran nuqtalar to`plamidan iborat. Monitorlar ekrani imkoniyatiga qarab 640(gorizontal)x480(vertikal) dan 1600x1280 nuqtalargacha bo`lishi mumkin. Nuqtalar sonini ortishi bilan tasvir sifati oshadi. Klaviatura. IBM RS klaviaturasi foydalanuvchi tomonidan ma'lumotlarni va boshqaruv buyruqlarini kompyuterga kiritishga mo`ljallangan qurilmadir. Tugmachalar soni 83 va 101 ta bo`lishi mumkin. Sichqoncha va trebol. Sichqoncha va trekbol kompyuterga axborotni kiritshning koordinatali qurlmalari qisoblanadi. Ular klaviaturaning o`rnini to`laligicha almashtira olmaydi. Bu qurilmalar asosan ikki yoki uchta boshqaruv tugmachasiga ega. Trekbol - "aqdarilgan" sichqonchani eslatuvchi qurilmadir. Trekbolda uning korpusi emas, balki sharcha qarakatga keltiriladi. Bu esa kursorni boshqarish aniqligini sezilarli ravishda oshirishga imkon beradi. Savol va topshiriqlar 1.Kompyuter arxitekturasi deganda nimani tushunasizq 2. EqMning avlodlari qaqida gapirib bering. 3. Kompyuterning asosiy qurilmalari va ularining vazifalarini aytib bering. 4. Markaziy prosessorning vazifasi nimadan iboratq 5. Operativ xotira qanday vazifani bajaradiq 6. Monitorlar qanday xolatlarda ishlashi mumkinq 7. Disklarning qanday turlari borq 4- Mavzu. Kompyuterning dasturiy ta'minoti 1. Dasturiy ta'minot qaqida tushuncha. 2. Sistemaviy dasturiy ta'minot. 3. Amaliy dasturiy ta'minot. 4. Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari (instrumental tizimlar). 1. Dasturiy ta'minot qaqida tushuncha. Shaxsiy kompyuter ikkita tashkiliy qismdan iborat bo`lib, bular apparat ta'minoti va dasturiy ta'minotdir. Apparat ta'minoti - kompyuterning asosiy texnik qismlari va qo`shimcha qurilmalaridir. Dasturiy ta'minot kompyuterning ikkinchi muqim qismi bo`lib, u ma'lumotlarga ishlov beruvchi dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun zarur bo`lgan xujjatlarni o`z ichiga oladi. Kompyuterning apparat va dasturiy ta'minoti orasidagi boqlanish interfeys deb ataladi. Kompyuterning turli texnik qismlari orasidagi boqlanish - bu apparat interfeysi, dasturlar orasidagi o`zaro boqlanish esa - dasturiy interfeys, apparat qismlari va dasturlar orasida o`zaro boqlanish - apparat-dasturiy interfeys deyiladi. Insonning dastur bilan va dasturning inson bilan o`zaro muloqoti - foydalanuvchi interfeysi deyiladi. Kompyuterning dasturiy ta'minotini uch kategoriya bo`yicha tasniflash mumkin: - sistemaviy dasturiy ta'minot; - amaliy dasturiy ta'minot; - dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari. Sistemaviy dasturiy ta'minot (System software)- kompyuterning va kompyuter tarmoqlarining ishini ta'minlovchi dasturlar majmuasidir. Amaliy dasturiy ta'minot (Aplication programm pascage) - bu aniq bir predmet soqasi bo`yicha ma'lum bir masalalar sinfini yechishga mo`ljallangan dasturlar mujmuasidir. Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari - yangi dasturlar ishlab chiqish jarayonida qo`llaniladigan maxsus dasturlar majmuasidan iborat vositalardir. 2. Sistemaviy dasturiy ta'minot. Sistemaviy dasturiy ta'minot (SDT) quyidagilarni bajarishga qaratilgan: -Kompyuterning va kompyuter tarmoqining ishonchli va samarali ishlashini ta'minlash; -Kompyuter va kompyuter tarmoqi apparat qismining ishini tashkil qilish va profilaktika ishlarini bajarish. SDT ikkita tarkibiy qismdan - asosiy (bazaviy) dasturiy ta'minot va yordamchi (xizmat ko`rsatuvchi) dasturiy ta'minotdan iborat. Asosiy dasturiy ta'minot - bu kompyuter ishini ta'minlovchi dasturlar to`plamidir. Ularga quyidagilar kiradi: operasion tizim, tarmoq operasion tizimi. Operasion tizim (OT) kompyuter yoqilishi bilan ishga tushadi va kompyuter va uning resurslarini (tezkor xotira, diskdagi o`rinlar va q.k.) boshqaradi, foydalanuvchi bilan muloqot tashkil etadi, bajarish uchun boshqa dasturlarni (amaliy dasturlarni) ishga tushiradi. OT foydalanuvchi va amaliy dasturlar uchun kompyuter qurilmalari bilan qulay muloqotni ta'minlaydi. 1981 yildan 1995 yilgacha IBM PC shaxsiy kompyuterlarining asosiy operasion tizimi MS DOS edi. Shu yillar ichida u MS DOS 22 versiyasigacha bo`lgan rivojlanish bosqichlarini bosib o`tdi. Tarmoq OT. Tarmoqqa ulangan kompyuterlarni yakkaxol va birgalikda ishlashini ta'minlovchi maxsus dasturlar majmuasidan iborat OT - tarmoq operasion tizimi deyiladi. Ushbu OT tarmoq ichra ma'lumotlarni almashish, saqlash, qayta ishlash, uzatish kabi xizmatlarni ko`rsatadi. Drayverlar. Ular OT imkoniyatini kengaytiradi. Jumladan, kompyuterning kiritish-chiqarish qurilmalarini (klaviatura, sichqoncha, printer va boshq.) boshqarishda yordam beradi. Drayverlar yordamida kompyuterga yangi qurilmalarni ulash yoki mavjud qurilmalardan nostandart ravishda foydalanish mumkin. Yordamchi (xizmat ko`rsatuvchi) DTga asosiy DT imkoniyatlarini kengaytiruvchi va foydalanuvchining interfeysini qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, kompyuterning ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta'minlovchi va boshqa dasturlardir. 3. Amaliy dasturiy ta'minot. Kompyuterning dasturiy ta'minoti orasida eng ko`p qo`llaniladigani amaliy dasturiy taminotdir (ADT). ADT ni quyidagicha tasniflash mumkin: Muammoga yo`naltirilgan ADT ga quyidagilar kiradi: buxgalteriya uchun DT; personalni boshqarish DT; jarayonlarni boshqarish DT; bank axborot tizimlari va boshqalar. Umumiy maqsadli ADT - soqa mutaxassisi bo`lgan foydalanuvchi axborot texnologiyasini qo`llaganda uning ishiga yordam beruvchi ko`plavb dasturlarni o`z ichiga oladi. Bular: kompyuterda ma'lumotlar bazasini tashkil etish va saqlashni ta'minlovchi ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari; matn muqarrirlari, grafik muxarrirlar, elektron jadvallar; taqdimot yaratish vositalari. Ofis ADT idora faoliyatini tashkiliy boshqarishni ta'minlovchi dasturlarni o`z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi: rejalovchi yoki organayzerlar, ya'ni ish vaqtini rejalashtiruvchi, uchrashuvlar bayonnomalarini, jadvallarini tuzuvchi, telefon va yozuv kitblarini olib boruvchi dasturlar; tarjimon dasturlar, skaner yordamida o`qilgan axborotni tanib oluvchi va matnli ifodaga binoan o`zgartiruvchi dasturiy vositalar; tarmoqdagi uzoq masofada joylashgan abonent bilan foydalanuvchi orasidagi o`zaro muloqotni tashkil etuvchi kommunikasion dasturlar. Kichik nashriyot tizimlari "kompyuterli nashriyot faoliyati" axborot texnologiyasini ta'minlaydi, matnni bichim solish va taxrirlash, avtomatik ravishda betlarga ajratish, xat boshlarini ajratish, rangli grafikani matn orasiga qo`yish va x.k. bajaradi. Multimedia dasturiy vositalari dasturiy maqsulotlarning nisbatan yangi sinfi qisoblanadi. U ma'lumotlarni qayta ishlash muqitining o`zgarishi, lazerli disklarning paydo bo`lishi, ma'lumotlarning tarmoq texnologiyasining rivojlanishi natijasida shakllandi. Sun'iy intellekt tizimlari. Bu soqadagi izlanishlar ijodiy jarayonlarni imitasiya qiluvchi tizimlar, bilimlarga asoslangan intellektual tizimlar, EqM larning yangi arxitekturasini yaratish, intellektual robotlar yaratish muammolari bilan shuqullanadi. 4. Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish uchun quvvatli va qulay vositalarni tashkil etadi. Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case-texnologiyasi kiradi. Dasturlar yaratish vositalari dasturlar yaratishda ayrim ishlarni avtomatik ravishda bajarishni ta'minlovchi dasturiy tizimlarni o`z ichiga oladi. Bular: kompilyator va interpretatorlar, dasturlar kutubxonasi, turli yordamchi dasturlar. 7 - mavzu. Ma'lumotlarni arxivlash Kompyuterlardan foydalanish jarayonida turli sabablarga ko`ra magnit disklardagi ma'lumotlar o`chib ketishi mumkin. Bu magnit diskni ishdan chiqishi, fayllarni noto`qri taqriri yoki eqtiyotsizlik natijasida faylning o`chirilishi, yoki kompyuter virusining zarari natijasida yuz beradi. Shuning uchun foydalanilayotgan fayllarning arxiv nusxasini yaratish va o`zgartirilayotgan fayllar nusxasini yangilab turish zarur. Nusxa ko`chirish jarayonida fayl nusxalari uchun juda ko`p disk va disketalar kerak bo`ladi. Chunki bunda nusxalar xajmi o`zgarmaydi. Shu sababli fayllarni oddiy nusxasini ko`chirishdan ko`ra arxivli nusxalarini yaratish maqsadga muvofiq. Fayllarning arxivli nusxasini yaratish uchun maxsus arxivlovchi programmalardan foydalaniladi. Bu programmalar fayl nusxalarini diskda siqib joylashtirish qisobiga disklarda joyni tejaydi, qamda fayllarni arxivdan olish va arxiv mundarijasini ko`rish imkoniyatini beradi. Arxiv fayl mundarijasida fayllar nomi, fayl joylashgan papka nomi, oxirigi o`zgartirish vaqti va sanasi, faylning diskdagi va arxivdagi qajmi qaqidagi ma'lumot beriladi. Arxivlash programmalari arxiv fayllarning formati, ishlash tezligi, fayllarni siqish darajasi bilan farqlanadi. Keng tarqalgan arxivlovchi programmalar bir xil imkoniyatlarga ega bo`lib, ulardan bir biridan farq qilmaydi, ya'ni bir xil programmalar tezroq ishlasa, boshqalari fayllarni yuqorida darajada siqish imkonini beradi. Agar siqish darajasi bo`yicha ularni taqqoslanganda qam arxivlovchi programmalar ichida yetakchisini topish qiyin, chunki turli fayllar turli programmalar bilan arxivlanadi. Eng keng tarqalgan arxivlovchi programmalar: ZipMagic, WinRAR ZipMagic. Bu programma yordamida fayllarni papkalardagi kabi ko`rish, o`zgartirish, qayta nomlash va o`chirish qamda oddiy papka kabi Zip kengaytmali yangi arxivlar yaratish mumkin. Ushbu arxiv-papkani disketaga ko`chirish, elektron pochta orqali boshqa kompyuterga jo`natish mumkin. Programma menyusi orqali bu arxivlovchini boshqa programmalar bilan ishlash imkoniyatini o`rnatish mumkin. Lekin bu programma turli formatlar, ya'ni arj yoki rar formatlari bilan ishlay olmaydi. WinRAR - bugungi kunda eng ommabop programmlardan biri. Bu programmada barcha kerakli va ko`p foydalaniladigan buyruqlar ko`rinadigan qilib joylashtirilgan. Kam foydalaniladigan buyruqlar menyu ostiga joylashtirilgan. WinRAR programmasi ZIP, CAB, ARJ, LZH, ACE, TAR, Gzip, UUE arxivlar formatlari bilan ishlay oladi, ZIP bilan butunlay ishlay olsa, qolgan arxiv formatlarini o`qish imkoniyatiga ega. Fonli rejimda arxivlaydi, bu esa katta fayllar bilan ishlaganda juda qulay. Programma o`rnatilgandan so`ng arxiv yaratish va arxivdan chiqarish bo`yicha barcha vazifalarni o`zi nazorat qiladi. Arxivdan chiqarish uchun Provodnikda fayl-arxiv belgisi ustida sichqoncha tugmachasini bosish kifoya, arxivlash uchun papka menyusida "Dobavit v arxiv" punktni tanlash lozim. 8-Mavzu. Kompyuter viruslari va ulardan qimoyalanish 1. Virus va uning turlari. 2. Antivirus dasturlari. qozirgi kunda kompyuter viruslari qarazli maqsadlarda ishlatiluvchi turli xil dasturlarni olib kelib tatbiq etishda eng samarali vositalardan biri qisoblanadi. Kompyuter viruslarini dasturli viruslar deb atash to`qriroq bo`ladi. Avtonom ravishda ishlash, boshqa dastur tarkibiga o`z-o`zidan qo`shiluvchi, ishga qodir va kompyuter tarmoqlari va aloqida kompyuterlarda o`z-o`zidan tarqalish xususiyatiga ega bo`lgan dasturga dasturli virus deyiladi. Viruslar bilan zararlangan dasturlar virus tashuvchi yoki zararlangan dasturlar deyiladi. Zararlangan disk - bu ishga tushirish sektorida virus dastur joylashib olgan diskdir. qozirgi vaqtda 65000 dan ko`p bo`lgan virus dasturlari borligi aniqlangan. Bu viruslarning katta guruqini kompyuterning ish bajarish tartibini buzmaydigan, ya'ni "ta'sirchan bo`lmagan" viruslar guruqi tashkil etadi. Viruslarning boshqa guruqiga kompyuterning ish tartibini buzuvchi viruslar kiradi. Viruslarning ta'siri bo`yicha tasnifi 1-rasmda keltirilgan. Bu kabi viruslar odatda professional dasturchilar tomonidan tuziladi. 1-Rasm.. Viruslarning ta'siri bo`yicha tasnifi. Kompyuter virusi - bu maxsus yozilgan dastur bo`lib, boshqa dasturlar tarkibiga yoziladi, ya'ni zararlaydi. Kompyuter virusi orqali zararlanish oqibatida kompyuterlarda quyidagi o`zgarishlar paydo bo`ladi: " ayrim dasturlar ishlamaydi yoki xato ishlay boshlaydi; " bajariluvchi faylning qajmi va uning yaratilgan vaqti o`zgaradi; " ekranda anglab bo`lmaydigan belgilar, turli xil tasvir va tovushlar paydo bo`ladi; " kompyuterning ishlashi sekinlashadi va tezkor xotiradagi bo`sh joy qajmi kamayadi; " disk yoki diskdagi bir necha fayllar zararlanadi (ba'zi xollarda disk va fayllarni tiklab bo`lmaydi); " vinchester orqali kompyuterning ishga tushishi yo`qoladi. Viruslar asosan disklarning yuklanuvchi sektorlarini va exe, com, sys va bat kengaytmali fayllarni zararlaydi. Viruslarning qajmi bir necha baytdan to o`nlab Kb gacha bo`lishi mumkin. Fayllarni tarkibini buzmaydigan viruslar: a) tezkor xotira qurilmasida ko`payuvchi; b) operatorni ta'sirlantiruvchi; v) tarmoq viruslari. Fayl tarkibini buzuvchi viruslar: a) foydalanuvchining ma'lumotlari va dasturlarni buzuvchi; b) tizim ma'lumotlarni buzuvchi. qurilmalarni buzuvchi: a) displeyning lyuminafor qatlamini kuydiruvchi; b) kompyuterning mikrosxemasini ishdan chiqaruvchi; v) printerni ishdan chiqaruvchi; g) MDni buzuvchi. Operatorga ta'sir etuvchi: Operator texnikasiga ta'sir etuvchi. Viruslardan tashqari fayllar tarkibini buzuvchi troyan dasturlari mavjud. Virus ko`pincha kompyuterga sezdirmasdan kiradi. Troyan dasturini foydalanuvchining o`zi foydali dastur sifatida diskka yozadi. Ma'lum bir vaqt o`tgandan keyin buzqunchi dastur o`z ta'sirini ko`rsatadi. Troyan dasturlari (TD) foydalanuvchiga zarar keltiruvchi bo`lib, ular buyruqlar (modullar) ketma-ketligidan tashkil topgan, omma orasida juda keng tarqalgan dasturlar (taqrirlovchilar, o`yinlar, tarnslyatorlar) ichiga o`rnatilgan bo`lib, bir qancha qodisalar bajarilishi bilan ishga tushadigan "mantiqiy bomba" deb ataladigan dasturdir. TD o`z-o`zidan ko`paymasdan, kompyuter tizimi bo`yicha dasturlovchilar tomonidan tarqatiladi. Virus qayoti odatda quyidagi davrlarni o`z ichiga oladi: qo`llanilish, inkubasiya, replikasiya (o`z-o`zidan ko`payish) va qosil bo`lish. Inkubasiya davrida virus passiv bo`lib, uni izlab topish va yo`qotish qiyin. qosil bo`lish davrida u o`z funksiyasini bajaradi va qo`yilgan maqsadga erishadi. Kompyuter viruslari xarakterlariga nisbatan norezident, rezident, butli, gibridli va paketli viruslarga ajratiladi. Faylli norezident viruslar to`liqligicha bajarilayotgan faylda joylashadi, shuning uchun qam u faqat virus tashuvchi dastur faollashgandan so`ng ishga tushadi va bajarilgandan so`ng tezkor xotirada saqlanmaydi. Rezident virus norezident virusdan farqliroq tezkor xotirada saqlanadi. Rezident viruslarning yana bir ko`rinishi but viruslar bo`lib, bu virusning vazifasi vinchester va egiluvchan MDlarning yuklovchi sektorini ishdan chiqarishdan iborat. But viruslarining boshi diskning yuklovchi but sektorida va oxiri disklarning ixtiyoriy boshqa sektorlarida joylashgan bo`ladi. Paketli viruslarning bosh qismi paketli faylda joylashgan bo`lib, u OT topshiriqlaridan iborat. Gibridli viruslarning boshi paketli faylda joylashadi. Bu virus qam faylli, qam but sektorli bo`ladi. Tarmoqli viruslar kompyuter tarmoqlarida tarqalishga moslashtirilgan bo`lib, ular axborot almashishida tarqaladi. Viruslarning turlari: 1) fayl viruslari. Bu viruslar som, yexe kabi turli fayllarni zararlaydi; 2) yuklovchi viruslar. Kompyuterni yuklovchi dasturlarini zararlaydi; 3) drayverlarni zararlovchi viruslar. OT gi config.sys faylini zararlaydi. Bu kompyuterning ishlamasligiga sabab bo`ladi; 4) DIR viruslari. FAT tarkibini zararlaydi; 5) stels-vruslari. Bu viruslar o`zining tarkibini o`zgartirib, tasodifiy kod o`zgarishi bo`yicha tarqaladi. Uni aniqlash juda qiyin, chunki fayllarning o`zlari o`zgarmaydi; 6) Windows viruslari. Windows OT dagi dasturdlarni zararlaydi. Asoslangan algoritmlar bo`yicha dasturli viruslarning tasnifi 2-rasmda keltirilgan: 2-rasm. Asoslangan algoritmlar bo`yicha viruslarning tasnifi. Parazitli virus - fayllarning tarkibini va diskning sektorini o`zgartiruvchi virus. Bu virus oddiy viruslar turkumidan bo`lib, osonlik bilan aniqlanadi va o`chirib tashlanadi. Replikatorli virus - "chuvalchang" deb nomlanadi, kompyuter tarmoqlari bo`yicha tarqalib, kompyuterlarning tarmoqdagi manzilini aniqlaydi va u yerda o`z nusxasini qoldiradi. Ko`rinmas virus - stels-virus deb nom olib, zararlangan fayllarga va setkorlarga OT tomonidan murojaat qilinsa, avtomatik ravishda zararlangan qismlar o`rniga diskning toza qismini taqdim etadi. Natijada ushbu viruslarni aniqlash va iozalash juda katta qiyinchiliklarga olib keladi. Mutant virus - shifrlash va deshifrlash algoritmlaridan iborat bo`lib, natijada virus nusxalari umuman bir-biriga o`xshamaydi. Ushbu viruslarni aniqlash juda qiyin muammo. Kvazivirus - "Troyan" dastulari, deb nom olgan bo`lib, ushbu viruslar ko`payish xususiyatiga ega bo`lmasa-da, "foydali" qism-dastur qisobida bo`lib, antivirus dasturlar tomonidan aniqlanmaydi. Shuning uchun ular o`zlarida mukammallashtirilgan algoritmlarni to`siqsiz bajarib, qo`yilgan maqsadlariga erishishlari mumkin. 2. Antivirus dasturlari. Viruslarni yo`qotish usullari bilan ishlaydigan dasturlarni antiviruslar deyiladi. Antiviruslar, qo`llanish usuliga ko`ra, quyidagilarga ajratish mumkin: detektorlar, faglar, vaksinalar, privivkalar, filtrlar, revizorlar. Detektorlar - virusning signaturasi (virusga taalluqli baytlar ketama-ketligi) bo`yicha tezkor xotira va fayllarni ko`rish natijasida ma'lum viruslarni topadi va xabar beradi. Faglar - yoki doktorlar, detektorlarga xos bo`lgan ishni bajargan qolda zararlangan fayldan viruslarni chiqarib tashlaydi va faylni oldingi qolatiga qaytaradi. Bunday dasturlarga Aidstest, Doctor Web dasturlari misol bo`ladi. Vaksinalar - yuqoridagilardan farqli ravishda qimoyalanayotgan dasturga o`rnatiladi. Natijada dastur zararlngan qisoblanib, virus tomonidan o`zgartirilmaydi. Faqatgina ma'lum viruslarga nisbatan vaksina qilinishi uning kamchiligi qisoblanadi. Privivka - fayllarda xuddi virus zararlagandek iz qoldiradi. Buning natijasida viruslar "privivka qilingan" faylga yopishmaydi.Filtrlar - qo`riqlovchi dasturlar ko`rinishida bo`lib, rezident qolatda ishlab turadi va viruslarga xos jarayonlar bajarilganda, bu qaqida foydalanuvchiga xabar beradi. Revizorlar - eng ishonchli qimoyalovchi vosita bo`lib, diskning birinchi qolatini xotirasida saqlab, undagi keyingi o`zgarishlarni doimiy ravishda nazorat qilib boradi. Bunga ADINF dasturi misol bo`ladi. quyidagi antivirus dasturlaridan keng foydalaniladi: Notnon Antivirus, Kaspersky Security. Kasperskiy antivirus programmasi eng ommabop programmalardan bo`lib, u bir nechta zaruriy modullardan tashkil topgan: 1.Skaner - qattiq diskni virus bilan zararlanganligini tekshiradi. Umumiy qidirish rejimi buyruqi berilsa, programma barcha fayllarni ketma-ket tekshiradi. Shu bilan birgalikda arxiv fayllarni tekshirish qam mumkin. 2.Monitor - bu programma Vindovs bilan birgalikda avtomatik ravishda yuklanadi. U kompyuterda ishlatilayogan barcha fayllar va ochilayotgan barcha qujjatlarni avtomatik tarzda tekshiradi qamda virus topilgan qolda foydalanuvchiga signal beradi. Bundan tashqari Monitor virus bilan zararlangan faylni bajarilish jarayonini chegaralab qo`yib, uning yuklanishga yo`l bermaydi. 3.Inspektor - sezilmaydigan viruslarni topuvchi modul bo`lib, u fayllarning qajmini o`zgarishini tekshiradi. 4. Mail Checker (proveryat) - elektron pochta xabarlarini tekshiruvchi modul. 5.Script Checker - Troyan dasturlarini tekshiruvchi modul. 6.Office Guard - Microsoft Officening qar bir yuklanayotgan qujjatini tekshiruvchi modul. 7.Boshqarish markazi - "Kasperskiy Antivirus" kompleksining barcha programmalarini boshqaruvchi pulti. Bu programmaning eng asosiy vazifasi - Masalalarni rejalashtirishdir. U foydalanuvchining ishtirokisiz, biroq u ko`rsatgan vaqtda avtomatik ravishda tezkor tekshirish olib borib, zarur bo`lsa, tizimni virusdan davolaydi. Savol va topshiriqlar: 1. Zararlangan disk va zararlangan dastur nimaq 2. 9-Mavzu. Algoritmlash va dasturlashtirish asoslari 1. Algoritm va uning xossalari. 2. Dastur va dasturlashtirish. 3. Dasturlashtirish tillari. 4. Vizual dasturlashtirish va uning insturmentlari. 1. Algoritm va uning xossalari. Kompyuter ma'lum bir vazifani bajarishi uchun, avvalo qisoblash algoritmini ishlab chiqish zarur. Algoritm - bir tipdagi masalalarni yechishda ishlatiladigan amallar sistemasining muayyan tartibda bajarilishining aniq qoidasidir. Algoritm iborasi buyuk o`zbek olimi matematik Muqammad al-Xorazmiy nomidan olingan bo`lib, u IX asrda o`nlik sanoq sistemasi bo`yicha to`rt arifmetik amal bajarilish qoidasini o`ylab topgan. Uzoq yillar davomida "algoritm" iborasi matematiklar tomonidan matematik masalalarni qisoblash qoidalarini ifoda etishda ishlatilgan. Kompyuterning ishlash jarayoni xuddi ana shu qoida - algoritm orqali amalga oshiriladi. Kompyuter algoritmlarni bajaruvchidir. Kompyuterga masala tayyorlash jarayonini ikki bosqichga bo`lish mumkin: 1.algoritm tuzish (kiritiladigan ma'lumotlar va natijalarga talab, masalaning qo`yilishi, aloqida qolatlarni e'tiborga olib yechimni aniq ifodalash); 2.kompyuter tushunadigan tilda algoritmni ifoda etish, ya'ni masalani yechish dasturini tuzish. Algoritmni turli ko`rinishda ifoda etish mumkin: so`zlar yordamida, matematik formulalar, algoritm blok-sxemasi yordamida. Algoritmning xossalar: 2. aniqlik - algoritm qo`yilgan masalani butkul ifodalashi zarur. 3. diskretlik (tartiblilik) - algoritmda kompyuterdagi barcha amallar aniq tartibda joylashgan bo`lishi zarur. 4. natijaviylik - algoritm imkon qadar mujassamlashgan bo`lishi, ya'ni minimum dasturiy qadamlardan foydalanib natijaga ega bo`lish zarur. 5. ommaviylik - algoritm imkon qadar universal bo`lishi, ya'ni turli xildagi masalalarni yechish uchun mos kelishi kerak. 2. Dastur va dasturlashtirish. Algoritmda ketma-ket bajariladigan operasiyalar majmuasi dastur deyiladi. Dastur buyruqlardan tashkil topgan bo`lib, qar bir buyruq ma'lum bir tugallangan amalni bajaradi. Shuning uchun dastur kompyuter tushunadigan tilda yozilgan algoritmdir. Dastur tuzish jarayonini dasturlashtirish deyiladi. Dasturlashtirish tilida yozilgan operatorlar ketma-ketligi qam dastur deyiladi. Kompyuter yozilgan dasturni o`z tiliga o`girib oladi. Buning uchun maxsus dasturlar ishlab chiqilgan bo`lib, ularni translyator deb ataladi. Translyatorlar ikki xilda bo`lishi mumkin: 2. Dastur - interpretator, dasturning qar bir qatorini taqlil qiladi va bajaradi. Inetrpertator dasturlarga Basic va Perl tillarini kiritish mumkin. 3. Dastur - kompilyator, yozilgan dasturni to`liq taqlil qiladi va bajarilishga tayyor mashina kodini shakllantiradi. Kompilyator dasturlarga C, C++, Pascal, Java, Fortran tillarini kiritish mumkin. 4. Dasturlashtirish tillari. Dasturlash tillari ikkita asosiy guruqga bo`linadi: 1. quyi darajadagi dasturlash tillari; bu guruqga mashina kodlari va assembler tili kiradi. 2. yuqori darajadagi tillar; bu guruqdagi barcha tillarni yetti asosiy kategoriya bo`yicha sinflash mumkin: chiziqli tillar, prosedura tillari, mantiqiy tillar, ob'ektga yo`naltirilgan tillar, ma'lumotlar bazasiga so`rov tillari, ssenariylar tillari, makroslar. Chiziqli tillar dasturlashtirish tizimining boshlanqich tillaridan bo`lib, u oddiy arifmetik masalalarni yechishga mo`ljallangan edi. Prosedurali tillar ma'lum bir operasiyalarni bajarish uchun yirik mantiqiy bloklardan tashkil topgan til bo`lib, ularda modulli dasturlash prinsipi ishlatiladi. Moduli dasturlash - dastur kodining qismi bo`lib, proseduralar va funksiyalar ko`rinishida yoziladi. U kerak vaqtda dasturning asosiy qismdan chaqirib olinadi. Fortran, Cobol, Lisp, Algol, Basic, Pascal, C. Mantiqiy tillar mantiqiy modellardan foydalanib, tabiiy tildagi gaplarni formal yozilishiga o`xshaydi. Bu tillarning asosida murakkab nazariya borligi uchun ular keng tarqalmagan. Ob'ektga yo`naltirilgan tillar asosida o`zgaruvchilar, proseduralar va funksiyalar bir sinfga birlashib ob'ekt ko`rinishidagi kodda ishlatiladi. Bu tillarda asosiy e'tibor prosedura va funksiyalarning o`zaro bir-biri bilan boqlangan qarakatiga qaratiladi. S++, Java, C# (2000), Delphi (1998), Visual Basic. Ma'lumotlar bazasiga so`rov tillari ma'lumotlar bazasigaga muloqotni ta'minlaydi. Uning yordamida ma'lumotlar va ularning tuzilishi bilan opresiyalar bajarish mumkin. Ularni ko`pincha so`rovlarni strukturaviy tillari deb ataladi. Bu tillarda yaratiladigan dasturlarga umumiy talab qo`yilgan bo`lib, u SQL 92 deb nomlanadi. Ssenariylar tillari Web-ishlanmalar soqasida turli ma'lumotlar bazasi bilan o`zaro xarakatda bo`ladigan yangilanib turuvchi Web-saytlarni yaratishda foydalaniladi. Ssenariy - HTML-xujjatga asoslangan intepretasiyalanuvchi dasturdir. Visual Basic Script, JavaScript, Perl va PHP. Makroslar ko`p foydalaniladigan amallarni avtomatlashtirish uchun foydalaniladi. Makros - bitta buyruq sifatida bajariluvchi ko`rsatmalar to`plamidir. qar qanday masalani kompyuterda yechish quyidagi bosqichlardan iborat: masalaning qo`yilishi; algoritm tanlash; dastur tuzish; dasturni taqlil qilib kompyuterda o`zlashtirish; yechim. 4.Vizual dasturlashtirish va uning insturmentlari. Windows dagi barcha dasturlar Win32 API amaliy dasturlash interfeysining funksiyalar to`plamidan foydalanishga asoslanadi. Bu interfeys turli dasturlash tillari Bilan ishlash uchun maxsus ishlab chiqilgan. Bu interfeys funksiyalarini qo`llanish soqalari keng bo`lib - bu grafika bilan ishlash, fayllar, oynalar va boshqalar. Vizual dasturlashning yaratilishi 90-yillarning boshlariga to`qri keladi. qozirgi kunda vizual dasturlash tillari ilovalar interfeysini ishlab chiqishda osonlashtiradi. Bunday tizimlarning o`z nomi bo`lib, RAD (Rapid Application Development) - ilovalarni tez ishlab chiqish muqiti deyiladi. Dasturlashtirishdagi bunday yondashuvda asosiy e'tibor dastur mantiqiga qaratiladi. Ishlab chiqarishning qar bir muqiti tartiblangan obektlarning kata to`plamiga ega. Dasturlarni vizual yaratishning keng tarqalgan vositalariga Microsoft firmasining Visual Studio oilasining maqsulotlari, Borland kompaniyasining Delphi va C++ Builder muqitlari kiradi. Borland Delphi dasturlashtirish muqiti 1995 yilda yaratildi. Undan foydalanib oddiy ilovalardan tortib salmoqli korporativ loyiqalarni ishlab chiqish mumkin. Visual Studio 1997 yilda yaratilgan. U o`zida turli Windows-ilovalarini loyiqalovchilar va ishlab chiquvchilar uchun instrumentlarning katta qismini mujassamlashtirgandir. Visual Studio 6.0. paketining oxirigi versiyasi o`zi ichiga quyidagi dasturlashtirish tillarini olgan: Visual Basic, Visual C++, Visual FoxPro, Visual InterDev, Visual J++, Visual SourceSafe. Savol va topshiriqlar: 1. Algoritm nima va u qanday xossalarga egaq 2. Translayator nima va uning qanday turlari borq 3. Dasturlashtirish tillari qanday guruqlarga bo`linadiq 4. Vizual dasturlashtirish qachon paydo bo`lganq 5. Vizual dasturlashtirishning qayday imkoniyatlari mavjudq 6. Vizual dasturlashtirishning qanday vositalari borq 10-Mavzu. Axborot texnologiyalari qaqida tushuncha 1. Axborot texnologiyasi tushunchasi. 2. Axborot texnologiyasining asosiy tavsifi. 3. Axborot texnologiyasining asosiy elementlari. 4. Axborot texnologiyalari taraqqiy etishining asosiy bosqichlari va rivojlanish tendensiyasi. 1. Axborot texnologiyasi tushunchasi. Texnologiyalar. "Texnologiya" grekcha so`z bo`lib moqirlik, ustalik, biror ishni uddalay olishni anglatadi. Bu ma'lum bir jarayonga nisbatan qo`llanilgan. Jarayon deganda esa maqsadga erishishga yo`naltirilgan xatti-qarakatlar majmui tushunilgan. Ushbu jarayon inson tomonidan tanlangan strategiya bilan belgilanadi va turli xildagi vositalar, usullar yordamida amalga oshiriladi. Umumiy qollarda texnologiya deganda, maqsulotni ishlab chiqarish jarayonida amalga oshiriladigan xomashyo, material yoki yarim tayyor maqsulot shakli, xususiyati, qolatining o`zgarishi, uni qayta ishlash, tayyorlash usullarining majmui tushuniladi. Bu biror bir ishni yuqori darajada uddalash deganidir. Axborot texnologiyalari to`qrisida gap ketganda, material sifati qam, maqsulot sifatida qam axborot ishtirok etadi. Biroq bu ob'ekt, jarayon yoki qodisa to`qrisidagi sifat jiqatidan yangi ma'lumot bo`ladi. Texnologiya xodimning axborot bilan ishlash usuli va uslubi qamda texnik vositalar orqali namoyon bo`ladi. Axborot texnologiyasi - ob'ektning (axborot maqsulotining) qolati, jarayon yoki voqeaning yangi xususiyati to`qrisida axborot olish uchun ma'lumotlarni yiqish, qayta ishlash va uzatish vositalari va usullari majmuidan foydalaniladigan jarayondir. Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi - inson yoki tizimning eqtiyojini qondiruvchi maqsulot ishlab chiqarish sanaladi. Axborot texnologiyasining maqsadi esa - axborot ishlab chiqarish bo`lib, uni taqlil etish va uning asosida biror bir qarakatga qo`l urish uchun tegishli qaror qabul qilish. Axborotlarni yiqish, uzatish, to`plash, saqlash, taqdim etish va foydalanish uslublari va usullari tizimi axborot texnologiyasi deb yuritiladi. Axborot texnologiyasi avtomatlashgan va an'anaviy (qoqoz) ko`rinishija amalga oshiriladi. Avtomatlashtirish qajmi va texnik vositalardan foydalanish turi aniq bir texnologiyaning moqiyatiga boqliq. Avtomatlashtirish - bu inson ish faoliyatini mashina va mexanizmlar bilan almashtirish demakdir. U texnik, iashkiliy va iqtisodiy mazmundagi qatti-qarakatlar qamda tadbirlar kompleksidan iborat bo`ladi, ishlab chiqarish jarayoni, boshqaruv jarayonining u yoki bu ishini amalga oshirishda inson ishtirokini qisman yoki butunlay cheklash imkonini beradi. Moddiy va axborot texnologiyasining asosiy komponentlarini qiyoslash 1-jadvalda berilgan. 1-jadval. Maqsulot ishlab chiqarish uchun texnologiya komponentlari Moddiy maqsulot Axborot maqsuloti Xom ashyo va materiallar tayyorlash Ma'lumotlar yoki boshlanqich axborotni yiqish Moddiy maqsulot ishlab chiqarish Ma'lumotlarni qayta ishlash va yakuniy axborotga ega bo`lish Iste'molchilarga ishlab chiqarilgan maqsulotni sotish Uning asosida qaror qabul qilish uchun yakuniy axborotlar uzatish 2. Axborot texnologiyasining asosiy tavsifi. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi (AAT) - boshqaruv vqazifalarini qal etish uchun tizimli tashkil etilgan axborot jarayonlarini amalga oshirish usul va vositalari majmuidir. U qisoblash texnikasi va aloqa vositalaridan foydalaniladigan rivojlangan dasturiy ta'minotni qo`llash bazasida bajariladi. Axborot texnologiyasining amalga oshirishdagi texnik vositalarning asosiy qisini kompyuter texnikasi tashkil etgan uchun axborot texnologiyasi, ayniqsa zamonaviy axborot texnologiyasi deganda kompyuter axborot texnologiyasi tushuniladi. Zamonaviy axborot texnologiyasi (ZAT) (kompyuter axborot texnologiyasi) - shaxsiy kompyuter va telekommunikasiya vositalaridan foydalanuvchi uchun qulay "interfeys"li axborot texnologiyasidir. Ma'lum bir turdagi kompyuter uchun mo`ljallangan bir yoki bir necha o`zaro boqliq dasturiy maqsulotlar zamonaviy axborot texnologiyalarining vositasi sanaladi. ZAT ning asosiy tavsifi 2-jadvalda keltirilgan. 2-jadval Zamonaviy axborot texnologiyalarining asosiy tavsifi Uslubiyot Asosiy belgisi Natija Axborotni qayta ishlashning asosiy yangi vositasi Boshqaruv texnologiyasiga "joylashish" Kommunikasiyaning yangi texnologiyasi Yaxlit texnologik tizimlar Mutaxassislar va menejerlar vazifasining integrasiyalashuvi Axborotni qayta ishlash bo`yicha yangi texnologiya Maqsadga qaratilgan qolda axborotni yaratish, uzatish, saqlash va aks ettirish Ijtimoiy muqit qonunchiligini qisobga olish Boshqaruv qarorlar qabul qilishning yangi texnologiyasi 3. Axborot texnologiyasining asosiy elementlari. ZAT ning asosiy elementlari quyidagicha: - ma'lum bir vaqt davomida axborotni kiritish va qayta o`zgartirish; - tasvirni kiritish va unga ishlov berish; - signal axboroti paydo bo`lgan yerda uni qayta ishlash; - oqzaki axborotni qayta ishlash; - foydalanuvchining ShK bilan faol muloqoti; - turli axborot tizimlarida mashinali modellashtirish; - axborot almashuvining tarmoq texnologiyasi (dialog yuritish, video va telekommunikasiya, elektron pocha, vidioteka va x.z.); - taqsimlangan tarmoq tizimlarida ma'lumotlarni multiprosessor asosida qayta ishlash; - maqalliy, mintaqaviy va xalqaro tarmoqlar bo`yicha axborotni tezkor tarqatish. Axborot texnologiyasining bazaviy texnologiyasi bo`lib quyidagilar qisoblanadi: a) texnik ta'minot texnologiyasi; b) telekommunikasiya texnologiyasi; v) dasturiy ta'minot texnologiyasi. Bu texnologiyalar qisoblash tizimlari va tarmoqlari arxitekturasining aniq variantlari doirasida birgalikda qarakat qiladi va birlashadi. Ularni ayrimlari axborot texnologiyasi rivojlanishida qal qiluvchi rol o`ynaydi. 4. Axborot texnologiyalari taraqqiy etishining asosiy bosqichlari va rivojlanish tendensiyasi. XIX asrning ikkinchi yarmigachi "qo`l" axborot texnologiyasi rivojlangan bo`lib, uning asosini pero, siyoqdon va buxgalteriya daftari tashkil etgan. Kommunikasiya (aloqa) paket (rasiy xujjatlar solingan konvert) yuborish orqali amalga oshirilar edi. "qo`l" axborot texnologiyasi o`rniga XIX asr oxirida "mexanik" texnologiya kirib keldi. Yozuv mashinasi, telefon, diktafonning kashf etilishi, jamoa pochtasi tizimining takomillashuvi - bular bari avvaliga axborotni qayta ishlash texnologiyasida, so`ng ish maqsuldorligida sezilarli o`zgarishlar yuz berishiga zamin bo`ldi. XX asrning 40 - 60-yillarida "elektr" texnologiyasi paydo bo`lib, u yechib almashtiriladigan elementlarga ega elektr yozuv mashinkalari, oddiy qoqozdan foydalanuvchi nusxa ko`chirish mashinasi, portativ diktafonlardan iborat edi. 60-yillarning ikkinchi yarmidan esa "elektron (yoki kompyuter)" texnologiyasi yuzaga kela boshladi va axborotni shaklini emas, mazmunini o`zgartirishga urqu berila boshlandi. Axborot texnologiyasining keyingi taraqqiyoti asosan kommunikasiya vositalari bilan boqliq. Xorijiy mutaxassislar axborot texnologiyalari rivojlanishiing beshta asosiy tendensiyasini ajratib ko`rsatadi: 1. Axborot maqsulotlarining murakkablashuvi. Axborot vositasi ko`rinishidagi axborot maqsuloti, ekspert ta'minoti txizmatining ma'lumotlar bazasi stategik aqamiyat kasb eta boradi. Turli shakldagi (nutq, ma'lumot, tasvir) axborot maqsulotlari eshitish, ko`rish va anglash uchun foydalanuvchining talabiga ko`ra ishlab chiqiladi qamda unga qulay vaqtda va shaklda maqsulotni etkazib berish vositasi mavjud bo`ladi. 2. Birgalikda qarakat qilish qobiliyati. Axborot maqsulotining aqamiyati oshib borishi bilan mazkur maqsulotlarni kompyuter va inson yoki axborot tizimlari o`rtasida ideal tarzda almashuvini o`tkazish imkoniyati ilqor texnologik muammo kasb etadi. 3. Oraliq bo`qinlarni tugatish. Birgalikda qarakatlanish qobiliyatining rivojlanishi axborot maqsulotlari almashish jarayonining takomillashuviga, so`ngra, axborot manbai yo`lidan iste'molchiga qarab oraliq bo`qinlar tugatiladi. 4. Globallashtirish. Tashkilot yo`ldosh aloqa va Internet tarmoqida foydalanib axborot texnologiyalari yordamida qoqlagan joyda va qoqlagan paytda ish olib borish mumkin. 5. Konvergensiya (uyqunlashish). Konvergensiya AATning zamonaviy rivojlanish jarayonining oxirigi bosqichi sifatida ko`rib chiqiladi. Bunda maqsulotlaro va xizmatlar, axborot va dam olish, shuningdek, ovozli, raqamli qamda videosignallarni uzatish kabi ish rejimlari o`rtisidagi farq yo`qoladi. Takrorlash uchun savollar. 1. Axborot maqsulotlari tarkibiga nimalar kiradiq 2. Axborot texnologiyasi deganda nimani tushuniladiq 3. Avtomatlashtirish qachon zarur bo`ladiq 4. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari nima uchun xizmat qiladiq 5. Axborot texnologiyalari qanday belgilar asosida tavsiflanadiq 6. Zamonaviy axborot texnologiyalarining asosiy elementlarini keltiring. 7. Axborot texnologiyalarining taraqqiy etish bosqichlarini aytib bering. 8. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarining rivojlnib borish tendensiyalari nimalar bilan izoqlanadiq 11-Mavzu. Matnli xujjatlarni tashkil etish va taxrirlash 1. Ishlashning umumiy texnologiyasi. 2. Word matn prosessorining imkoniyatlari. 3. Interfeysning tuzilishi. 1. Ishlashning umumiy texnologiyasi. Matnli ma'lumotlarning taxrirlash, grafik va jadval ma'lumotlarining qayta ishlash eng keng tarqalgan kompyuter texnologiyalaridandir. Matnlar bilan ishlash uchun matn prosessorlaridan foydalaniladi. Xozirgi kunga qadar bir nechta matn muxarrirlari ishlab chiqilgan bo`lib, ularning vazifalari bir xil, lekin ularning imkoniyatlari va realizasiya qilish vositalari turlicha. Vindovsning matn prosessorlari orasida eng keng tarqalgani Write va Word lardir. Word prosessorining imkoniyatlari keng bo`lib, uni stol nashriyot tizimi sifatida ko`rish mumkin. Word prosessori bilan ishlashning umumiy texnologiyasi 1-rasmda keltirilgan: 1-rasm. Word prosessori bilan ishlashning umumiy texnologiyasi. 2. Word matn prosessorining asosiy imkoniyatlari quyidagilardan iborat: " Maxsus shablonlar yordamida yangi xujjat yaratish imkoniyati (prosessorga standart xatlar, tabriknomalar, qisobotlar, fakslar va bir qator boshqa ofis xujjatlarining shablonlari joylashtirilgan). " Bir vaqtni o`zida bir qancha xujjatlar bilan ishlash imkoniyati. " Xujjat kiritilayotganda uning orfografiyasi, grammatikasi va qattoki tushilish jiqatlarini avtomatik tekshirish. " Ko`p uchraydigan xatolarni avtomatik korreksiya qilish. " Xujjatni formatlashdagi keng imkoniyatlar. " Xujjatni tez formatlashda stillardan foydalanish. " Matnning standart va ko`p qaytariladigan qismlarini avtomatlashtirish imkoniyati. " Kolontitullar bilan ishlashdagi qulay usullar. " Matnga MO ning boshqa dasturlarida yaratilgan, ya'ni grafik tasvirlar, elektron xujjatlar, ovozlar, videotasvirlarni kiritish imkoniyati. " Sodda elektron jadvallar va Internetning gipermatnli xujjatlarini tayyorlash ikoniyati. " Matematik formulalar bilan ishlash imkoniyati. " Xujjatning mundarijasini avtomatik yaratish imkoniyati. " Tayyor bo`lgan xujjatni Word dasturidan faks va elektron pochta orqali jo`natish imkoniyati. " Katta xajmdagi yordam ko`rsatuvchi tizim. 3.Interfeysning tuzilishi. Word oynasi. Interfeys tuzilishi quyidagi elementlardan tashkil topgan: 1. Sarlavqa satri. 2. Menyu satri. 3. Standart uskunalar paneli 4. Formatlash uskunalari paneli 5. Vertikal va gorizontal chizqichlar 6. o`tkazgichlar 7. Ishchi maydon 8. qolat satri Menyu satri quyidagi bo`limlardan iborat: Fayl Pravka Vid Vstavka Format Servis Tablisa Okno Spravka "Fayl" Menyusi "Fayl" menyusida tayyor xujjatlar bilan ishlash uchun asosiy buyruqlar joylashgan: Yangi xujjat yaratish, bor bo`lgan xujjatni ochish yoki yopish, chop etishdan avval xujjatni ko`rish. Ushbu menyuda saqifa parametrlarini o`rnatish mumkin. Menyu bo`limlarining pastki qismida oxirigi vaqtda ishlangan qujjatlar ro`yxati keltiriladi. "Pravka" Menyusi Bu menyu punktlari yordamida qujjat yaratilayotgan vaqtdagi so`nggi bajarilgan jarayonlarni bekor qilish mumkin. Word barcha bajarilgan jarayonlarni eslab qolish, qaytarish va bekor qilish imkoniga ega. Ushbu menyuda matn qimlari bilan jarayon bajarish buyruqlari qam bor. Matnda so`zlarni yoki so`z birikmalarini qidirish va so`zlar, so`z birikmalarini va matn parametlarini o`zgartirish instrumenti mavjud. "Vid" Menyusi Bu menyu yordamida xujjat ko`rinishining istalgan parametrini va umuman Word oynasining ko`rinishini o`zgartirish mumkin. Word interfeysining istalgan elementini qo`shishi yoki olib tashlash mumkin. Bu yerda kolontitullarni tanlash, ya'ni qar bir saqifaning yuqori yoki pastki qismida avtomatik tarzda paydo bo`luvchi maxsus belgilarni tanlash mumkin. "Vstavka" Menyusi Bu menyu yordamida qujjatga yangi elementlar qo`shish mumkin. Masalan, izoqlar, mundarija, snoskalar, saqifalarni avtomatik raqamlash. (kotoroe Word sposoben sostavlyat avtomaticheski, - yesli, konechno, dokument predusmotritelno oformlen v polnom sootvetstvii s pravilami, ispolzuya razlichnie stili). Bundan tashqari xujjatga Windows ilovalarining boshqa formatdagi ob'ektlarini qo`yish, masalan - rasm, jadval. "Format" Menyusi Bu menyu yordamida matnni formatlashdagi zaruriy barcha parametrlar joylashgan. Shriftlarni tanlash, abzas parametlarini o`zgartirish va x.k. Xujjat tayyorlash stillari, fonni va ramkalarni tanlash instrumentalari joylashgan. "Servis" Menyusi Bu menyuning asosiy punktlaridan biri "Parametri" punkti bo`lib, unda Word ning asosiy ishlash rejimlari joylashgan. Shu yerda orfografiyani tekshirish buyruqlari, Avtozamena menyusi, Yazik punktlari joylashgan. "Tablisa" Menyusi Bu menyuda xujjatga jadval qo`yish uchun zarur bo`lgan barcha buyruqlar bor. Microsoft Excel da yaratilgan tayyor jadvalni qo`yish va Word ning standart vositalari yordamida jadvalni yaratish mumkin. "Okno" Menyusi Wordda bir nechta oynalar rejimida ishlash mumkin. Bir nechta xujjatlarni ketma-ket ochish jarayonida biz xuddi anna shu rejimdan foydalanamiz. Ochilgan oynalardan bir-biriga o`tishda ushbu menyu kerak bo`ladi. Bu yerda Word da va Masalalar Panelidagi ochilgan barcha xujjatlar ro`yxatini ko`rish mumkin. qolat satri qaqida ma'lumot qisqartmalar Ma'nosi Str 2 Kiritish ko`rsatkichi joylashgan varaq tartibi Razd 1 Kiritish ko`rsatkichi joylashgan bo`lim tartibi 2/18 Kiritish ko`rsatkichi joylashgan varaq tartibi va qujjatdagi varaqlar soni Na 24-8 sm Varaq yuqori chegarasidan kiritish ko`rsatkichigacha bo`lgan masofa St 3 Kiritish ko`rsatkichi joylashgan satr Kol 5 Kiritish ko`rsatkichi va chap chegara orasidagi belgilar soni ZAP Makrobuyruqni yozish bajarilyapti ISPR Muqarrir yordamida taqrir qilish rejimi VDL (F8 klavishi yordamida) belgilashni kengaytirish ZAM Almashtirish rejimi Orfografiyani tekshirish Takrorlash uchun savollar: 1. Word matn prosessorida ishlash texnologiyasi necha bosqichdan iboratq 2. Word matn prosessorining qanday imkoniyatlari mavjudq 3. Interfeys qanday elementlardan tashkil topganq 4. Fayl, Format, Servis menyularining vazifalari nimadan iboratq 5. Vstavka, Tablisa, Okno menyularining vazifalari nimadan iboratq 6. qolat satrida nimalar to`qrisida ma'lumot beriladiq 12-Mavzu. Elektron jadvallar bilan ishlash 1.Dastur oynasi. 2.Instumentlar paneli. 3.Ishchi kitobi va u bilan ishlash. 4.Formulalar bilan ishlash 5.Funksiyalar bilan ishlash. 6.Diagrammalar bilan ishlash. Dastur oynasi Microsoft Excel 2000 - jadvalli prosessor, elektron jadvallarni yaratish va qayta ishlash uchun dastur. Microsoft Excel 2000 yorliqining ko`rinishi 1-rasmda keltirilgan. Microsoft Excel jadvallar bilan ikki rejimda ishlashga imkon beradi: Obichniy - ko`pchilik operasiyalarni bajarish uchun eng qulay. Razmetka stranis - jadvalni bosib chiqarishdan avval yakuniy formatlash uchun qulay. Saqifalar orasidagi chegaralar ushbu rejimda ko`k punktir chiziqlar bilan tasvirlanadi. Jadval chegaralari - tutash ko`k chiziq bilan ko`rsatilgan, uni tortib jadval kattaliklarini o`zgartirish mumkin. Obichniy va Razmetka stranis rejimlari orasida o`tish uchun Vid menyusining tegishli punktlari qo`llanadi. 2-rasm. Microsoft Excel oynasi Menyu Oyna sarlavqasi ostida menyu satri joylashgan, u orqali Microsoft Excel ning istalgan komandasini chaqirish mumkin. Menyuni ochish uchun sichqon bilan uning nomi ustida bosish lozim. Shundan so`ng ushbu menyuning eng ko`p ishlatiladigan komandalari paydo bo`ladi (3-rasm). Agar tugmasi bosilsa, menyuning pastki qismida mazkur menyuning barcha komandalari paydo bo`ladi (4-rasm). Instrumentlar paneli Menyu satri ostida rasmli tugmalardan tashkil topgan instrumentlar panellari joylashgan. qar tugmaga komanda mos keladi, ushbu tugmadagi rasm esa komandaga ma'no beradi. Ko`pchilik tugmalar menyuda bor bo`lgan eng ko`p ishlatiladigan komandalarni takrorlaydi. Tugma bilan boqliq bo`lgan komandani chaqirish uchun ushbu tugmada sichqon bilan bosish zarur. Sichqon ko`rsatkichini tugmaga yo`naltirilsa, yonida komanda nomi bilan ramka paydo bo`ladi. Odatda menyu satri ostida ikki instrumentlar panellari - Standartnaya va Formatirovanie joylashgan. Panelni ekranga chiqarish yoki olib tashlash uchun Vid menyusidagi Paneli instrumentov punktini tanlash, so`ngra kerakli panel nomiga bosish zarur. Agar panel ekranda bor bo`lsa, uning nomi yonida abelgisi turadi. Agarda panelda barcha komandalarni aks ettirish uchun joy yetarli bo`lmasa, u qolda oxirgi bo`lib ishlatilgan tugmalar chiqariladi. Agar panel oxiridagi tugmasi bosilsa, qolgan tugmalar paydo bo`ladi (5-rasm). Dobavit ili udalit knopki tugmasini bosishda menyu (6-rasm) paydo bo`ladi, unda panelga tugma kiritish yoki olib tashlash mumkin. Shuningdek instrumentlar paneli tarkibini o`zgartirish uchun Servis menyusidan Nastroyka oynasidan foydalaniladi. Dialog oynasida Komandi vkladishini tanlash lozim. Kategorii ro`yxatida tugmalar guruqi tanlanadi, bundan so`ng Komandi ro`yxatida mazkur guruq tugmalari paydo bo`ladi. Instrumentlar paneliga tugma qo`shish uchun uni dialog oynasidan menyuning kerakli joyiga tortib o`tkazish lozim. Tugmani o`rnatish jarayoni Zakrit tugmasini bosish bilan yakunlanadi. Tugmani instrumentlar panelidan o`chirish uchun uni Nastroyka dialog oynasiga tortib o`tkazish zarur. Instrumentlar panelini kontekstli menyu (7-rasm) yordamida boshqarish qulay, u istalgan tugma ustida sichqonning o`ng klavishasini bosishda chaqiriladi. Microsoft Excel instrumentlar panellari ostida odatda formulalar satri joylashgan, oynaning pastki qismida esa - qolat satri. Ushbu satrlarni chiqarish yoki olib tashlash uchun Vid menyusida tegishli punktlarni: Stroka formul (8-rasm) yoki Stroka sostoyaniya tanlang. Ish kitobi Microsoft Excel fayli ish kitobi deb ataladi. Ish kitobi nomlari (List1, List2, …) ish kitobi oynasining (2-rasm) pastki qismidagi yorliqlarda ko`rsatilgan ish varaqlaridan tashkil topgan. Yorliqlar bo`yicha bosib chiqillatib ish kitobi ichida varaqdan varaqqa o`tish mumkin. Yorliqlarni aylantirish uchun gorizontal koordinata lineykasidan chapdagi tugma ishlatiladi: Ish kitobi 256 ustun va 65536 qatordan iborat bo`lgan jadvalni ifodalaydi. Ustunlar lotin qarflari bilan ataladi, qatorlar esa - raqamlar bilan. Jadvalning qar bir yacheykasi qator nomi va ustun nomidan tashkil topgan manzilga ega. Misol uchun, agar yacheyka F ustuni va 7 - qatorda joylashgan bo`lsa, uning manzili F7. Jadval elementlarini ajratib ko`rsatish Jadval yacheykalaridan biri doimo aktiv bo`ladi. Aktiv yacheyka ramka bilan ajratib ko`rsatiladi. Yacheykani aktiv qilish uchun kursorni boshqarish klavishalari bilan ramkani ushbu yacheykaga olib borish va unga sichqon bilan bosish zarur. Bir necha qo`shni yacheykalarni ajratib ko`rsatish uchun sichqon ko`rsatkichini ushbu yacheykalarga o`rnatish va sichqonning chap tugmasini bosib, uni qo`yib yubormasdan ajratib belgilashni butun soqaga cho`zish lozim. Bir necha qo`shni yacheykalar guruqlarini ajratib belgilash uchun bitta guruqni belgilash, Ctrl klavishasini bosish va uni qo`yib yubormasdan boshqa yacheykalarni belgilab ajratish zarur. Jadvalning butun ustuni yoki qatorini belgilab ko`rsatish uchun sichqon bilan uning nomida bosish darkor. Bir necha ustun yoki qatorlarni belgilab ko`rsatish uchun birinchi ustun yoki qator nomida bosish va belgilashni butun soqaga cho`zib kengaytirish lozim. Bir necha varaqlarni belgilab ajratish uchun Ctrl klavishasini bosish va uni qo`yib yubormasdan varaqlar yorliqlarida bosish kerak. 8-rasm
Yacheykaga ma'lumotlar kiritish uchun uni aktiv qilish va ma'lumotlarni klaviaturadan kiritish lozim. Ma'lumotlar yacheykada va taqrir qilish satrida (8-rasm) paydo bo`ladi. Kiritishni oxiriga etkazish uchun Enter yoki kursorni boshqarish klavishalaridan birini bosish lozim. Ma'lumotlarni kiritish jarayoni tugallanadi va qo`shni yacheyka aktiv bo`lib qoladi. Yacheykadagi ma'lumotlarni taqrir qilish uchun quyidagilar zarur: yacheykani aktiv qilish va F2 klavishasini yoki yacheykada sichqon bilan ikki marotaba bosish; yacheykada matn kursori paydo bo`ladi, uni kursorni boshqarish klavishalari yordamida siljitish mumkin; ma'lumotlarni taqrir qilish; taqrir qilish rejimidan Enter klavishasi bilan chiqish. Diqqat! Microsoft Excel istalgan komandasini bajarishdan avval yacheyka bilan ishlashni yakunlash, ya'ni kirish yoki taqrir qilish rejimidan chiqish lozim. Operasiyalarni bekor qilish Ma'lumotlar ustidagi oxirgi operasiyani bekor qilish uchun Pravka menyusida Otmenit … komandasini tanlash yoki tugmasini bosish darkor. Agar ushbu tugma yonidagi 6 strelkasi bosilsa, joriy seansda bajarilgan operasiyalar ro`yxati ochiladi. Bir operasiya nomi ustida bosib, uni va undan so`ng bajarilgan barcha operasiyalarni bekor qilish mumkin. Oxirgi bekor qilingan operasiyani qaytarish uchun Pravka menyusida Povtorit … komandasini tanlash yoki tugmasini bosish darkor. Bekor qilingan operasiyalar ro`yxatini ko`rib chiqish uchun ushbu tugma yonidagi 6 strelkasini bosish zarur. Ish kitobini yaratish Yangi ish kitobini yaratish uchun Fayl menyusida Sozdat komandasini tanlash kerak. Ochilgan dialog oynasida (9-rasm) ular asosida ish kitobi yaratiladigan vkladishni, so`ngra esa shablonni tanlash, keyin OK tugmasini bosish talab qilinadi. Odatiy ish kitoblari Kniga shabloni asosida yaratiladi. Kniga shabloni asosida ish kitobini yaratish uchun tugmasini bosish mumkin. 9-rasm
10-rasm
12-rasm
Ish kitobini saqlash uchun Fayl menyusining Soxranit komandasini chaqirish yoki tugmasini bosish lozim. Birinchi saqlashda Soxranenie dokumenta dialog oynasi (12-rasm) paydo bo`ladi. Papka ro`yxati maydonida diskni, pastroqda joylashgan ro`yxatda esa kitobni saqlash lozim bo`lgan papkani tanlash zarur. Tip fayla ro`yxat maydonida kitob saqlanadigan format tanlanadi. Imya fayla maydonida kitob nomini kiritish va Soxranit tugmasini bosish darkor. Takroran saqlashda Soxranenie dokumenta dialog oynasi chiqarilmaydi, kitob avtomatik tarzda shu faylning o`zida saqlanadi. Kitobni boshqa nom bilan yoki boshqa papkada saqlash uchun Fayl menyusida Soxranit kak komandasini tanlash zarur, shundan so`ng Soxranenie dokumenta oynasi paydo bo`ladi. Ish kitobini yopish Ish kitobini yopish uchun Fayl menyusida Zakrit komandasini tanlash yoki kitob oynasining r tugmasini bosish lozim. Microsoft Excel bilan ishlashni yakunlash Microsoft Excel bilan ishlashni yakunlash uchun dastur oynasini yopish lozim (dastur oynasining r tugmasini yoki Alt + F4 klavishalar birikmasini bosish). Formulalar bilan ishlash Asosiy ma'lumotlar Jadvaldagi qisoblashlar formulalar yordamida bajariladi. Formula matematik operatorlar, qiymatlar, yacheyka va funksiyalar nomiga tayanishlardan tashkil topishi mumkin. Formulani bajarish natijasi sifatida formula joylashgan yacheyka ichidagi muayyan bir yangi qiymat xizmat qiladi. Formula tenglik belgisi "=" dan boshlanadi. Formulada arifmetik operatorlar + - * / ishlatilishi mumkin. qisoblashlar tartibi oddiy matematik qonunlar bilan belgilanadi. Formulalar misollari: =(A4+V8)*S6, =F7*S14+B12. Konstantalar - yacheykaga kiritiladigan va qisoblashlar vaqtida o`zgarishi mumkin bo`lmagan matn yoki son qiymatlari. Ssilka na yacheyku ili gruppu yacheek - yordamida aniq yacheyka yoki bir necha yacheyka ko`rsatiladigan usul. Aloqida yacheykaga tayanish - uning koordinatalari. Bo`sh yacheyka qiymati nolga teng. Tayanishlar ikki turli bo`ladi: nisbiy - yacheykalar formula yordamda yacheykadan nisbiy siljish bilan ifodalanadi (masalan: F7). absolyut - yacheykalar $ belgisi (masalan: $F$7) bilan birikmada yacheykalar koordinatalari orqali ifodalanadi. Oldingi turlar birikmalari (masalan: F$7). Formulalardan nusxa ko`chirishda nisbiy tayanishlar ko`chish kattaligiga o`zgaradi. Yacheykalar guruqiga murojaat qilish uchun maxsus belgilardan foydalaniladi: : (ikki nuqta) - yacheykalar blokiga murojaat qilishni shakllantiradi. Ikki nuqta orqali blokning chap yuqori va o`ng pastki yacheykalari ko`rsatiladi. Masalan: S4:D6 -S4, S5, S6, D4, D5, D6 yacheykalariga murojaat qilish. ; (nuqtali vergul) - yacheykalar birlashmasini ifodalaydi. Misol uchun, D2:D4;D6:D8 -D2, D3, D4, D6, D7, D8 yacheykalariga murojaat qilish. Yacheykaga formulani kiritish uchun '=' belgisini va qisoblash uchun formulani kiritish zarur. Enter klavishasini bosgandan so`ng yacheykada qisoblash natijasi paydo bo`ladi. Formulani o`z ichiga olgan yacheykani belgilashda, formula taqrir qilish satrida paydo bo`ladi. Funksiyalar Microsoft Excel da Funksiyalar deb muayyan vazifani yechish uchun bir necha qisoblash operasiyalari birlashmalari ataladi. Microsoft Excel da funksiyalar bir yoki bir necha argumentlarga ega formulalarni ifodalaydi. Argumentlar sifatida son qiymatlari yoki yacheykalar manzillari ko`rsatiladi. Masalan:
=SRZNACh(G4:G6) -G4, G5, G6 yacheykalari o`rtacha qiymati. Funksiyalar bir-birining ichiga kirishi mumkin, masalan: =SUMM(F1:F20)OKRUGL(SRZNACh(H4:H8);2); Funksiyani yacheykaga kiritish uchun quyidagilar zarur: formula uchun yacheykani belgilash; Vstavka menyusining Funksiya komandasi yordamida Master funksiy ni chaqirish yoki tugmasini bosish; Master funksiy dialog oynasida (13-rasm) Kategoriya maydonida funksiya turini tanlash, so`ngra Funksiya ro`yxatida funksiyani tanlash; OK tugmasini bosish; 13-rasm
(son qiymatlari yoki yacheykalarga tayanishlar); argumentlarni ko`rsatish uchun maydondan o`ngda joylashgan tugmasini bosish va funksiya argumentlarini o`z ichiga olgan yacheykalarni sichqon bilan belgilash mumkin; bu rejimdan chiqish uchun formulalar satri ostida joylashgan tugmasini bosish lozim; OK bosish. Yacheykaga SUMM summa funksiyasini tugmasi yordamida kiritish mumkin. Formulalar massivlari Formulalar massivlaridan bir turdagi formulalarni kiritish va jadval ko`rinishidagi ma'lumotlarni qayta ishlash uchun foydalanish qulay. Masalan, B1, C1, D1, E1 yacheykalarida joylashgan sonlardan modulni qisoblashda, qar bir yacheykaga formulalarni kiritish o`rniga barcha yacheykalar uchun bitta formula - massivni kiritish mumkin. Microsoft Excel formulalar massivi atrofida figurali qavslar { } kiritadi, uning yordamida uni ajratish mumkin. Formulalar massivini yaratish uchun quyidagilar zarur: formulalar massivi (14-rasm) joylashishi lozim bo`lgan yacheykalarni belgilash; formulani argumentlar sifatida yacheyka-argumentlar guruqini ko`rsatgan xolda, oddiy usulda kiritish; oxirgi oynada OK tugmasi o`rniga Ctrl+Shift+Enter klavishalar birikmasini bosish. Formulalar massivini taqrir qilish uchun quyidagilar talab qilinadi: massiv joylashgan yacheykalarni belgilash; taqrir qilish satri ichida sichqon bilan bosish va formulani taqrir qilish; Ctrl+Shift+Enter klavishalar birikmasini bosish. 14-rasm Xatolar qaqida xabarlar Agar yacheykadagi formula to`qri qisoblana olmasa, Microsoft Excel yacheykaga xato qaqida xabar chiqaradi. Agar formula xato qiymatlariga ega yacheykaga tayanishni o`z ichiga olsa, u qolda bu formula o`rniga shuningdek xato qaqida xabar chiqariladi. Xatolar qaqida xabarlarning ma'nolari quyidagicha: #### -yacheykaning eni sonni berilgan formatda aks ettirishga imkon bermaydi; #IMYaq - Microsoft Excel formulada ishlatilgan nomni aniqlay olmadi; #DEL/0! - formulada nolga bo`lishga qarakat qilinmoqda; #ChISLO! - matematikada qabul qilingan operatorlarni ko`rsatish qoidalari buzilgan; #N/D - argument sifatida bo`sh yacheykaga tayanish ko`rsatilgan bo`lsa, shunday xabar chiqishi mumkin; #PUSTO! - umumiy yacheykalarga ega bo`lgan ikki soqa kesishishi noto`qri ko`rsatilgan bo`lsa; #SSILKA! -formulada mavjud bo`lmagan tayanish berilgan; #ZNACh! - qabul qilib bo`lmaydigan argument turidan foydalanilgan. Jadvallar elementlari bilan operasiyalar Jadval elementlarini kiritish Yacheykalarni kiritish uchun o`rnida yangilari kiritiladigan yacheykalarni belgilash va Vstavka menyusidan Yacheyki komandasini tanlash lozim. Paydo bo`lgan dialog oynasida (15-rasm) kiritiladigan element turini tanlash: yacheyki, so sdvigom vpravo - xammasini o`ngga surib, yacheykani kiritish; yacheyki, so sdvigom vniz - qammasini pastga surish bilan yacheyka kiritish; stroku - qator kiritish; stolbes - ustun kiritish. OK bosish. qator yoki ustunlarni kiritish uchun zarur: o`rnilarga yangilari kiritiladigan qator va ustunlarni belgilash; Vstavka menyusidan Stroki yoki Stolbsi punktini tanlash lozim. Jadval elementlarini o`chirish Jadval elementlarini o`chirish uchun ularni belgilash va Pravka menyusida Udalit komandasini tanlash zarur. Ustun va qatorlar so`roqsiz o`chiriladi, yacheykalarni o`chirishda esa elementni o`chirish variantini tanlash lozim bo`lgan dialog oynasi paydo bo`ladi: yacheyki, so sdvigom vlevo - qammasini chapga surib, yacheykalarni o`chirish; yacheyki, so sdvigom vverx - qammasini yuqoriga surib, yacheykalarni o`chirish; stroku - qatorni o`chirish; stolbes - ustunni o`chirish. Jadval elementlari ichidagi ma'lumotlarni o`chirish Yacheykalar ichidagi ma'lumotlarni yacheykalarning o`zlarini o`chirmasdan turib o`chirish uchun quyidagilar talab etiladi: Tozalash lozim bo`lgan yacheykalar guruqini belgilash; Pravka menyusidan Ochistit punktini tanlash, so`ngra quyidagi punktlardan birini tanlash: Vse - qammasini tozalash; Formati - yacheykalar formati belgilanadi; Soderjimoe - faqat yacheykalar ichidagi ma'lumotlarni tozalash; Primechanie - yacheykalarni izoqlardan tozalash. Faqat yacheykalar ichidagi ma'lumotlarni o`chirish uchun shuningdek ularni belgilash va Delete klavishasini bosish mumkin. Ma'lumotlardan nusxa olish va boshqa joyga ko`chirish Yacheykalar ichidagi ma'lumotlarni boshqa joyga ko`chirish yoki nusxa olish uchun axborotni oraliq saqlash buferidan (Clipboard) foydalaniladi, u ma'lumotlarni qam jadval ichida, shuningdek Windows dasturlariga ko`chirishga imkon beradi. Yacheykalar ichidagi ma'lumotlardan nusxa olish uchun talab qilinadi: ichlaridagi ma'lumotlaridan nusxa ko`chirish lozim bo`lgan yacheykalarni belgilash; Pravka menyusining Kopirovat komandasini chaqirish yoki tugmasini bosish (yacheykalar guruqi atrofida bo`lak buferga joylashtirilganini ko`rsatuvchi punktir chiziq paydo bo`ladi); ichlariga ma'lumotlar kiritish lozim bo`lgan yacheykalarni belgilash; Pravka menyusida Vstavit komandasini chaqirish yoki tugmasini bosish. Buferdagi bo`lak nusxasi ko`rsatilgan joyga qo`yiladi. Nisbiy tayanishlar bilan formulalarga ega yacheykalardan nusxa ko`chirishda argumentlar yacheykalari koordinatalari avtomatik ravishda o`zgaradi. Misol uchun, A3 yacheykasidagi =A1+A2 formuladan V3 yacheykaga nusxa ko`chirishda uning ichidagi ma'lumot =V1+V2 ga o`zgaradi. Bu formula ilgariday formulali yacheykadan chapdagi ikki yacheykaning summasini qisoblaydi. Absolyut tayanishlar bilan formulalarga ega yacheykalardan nusxa ko`chirishda argument yacheykalar manzillari o`zgarmaydi. Yacheykalar ichidagi ma'lumotlarni boshqa joyga ko`chirish uchun quyidagilar zarur: Ichidagi ma'lumotlarni boshqa joyga ko`chirish lozim bo`lgan yacheykalarni belgilash; Pravka menyusidan Virezat komandasini chaqirish yoki tugmasini bosish; Bo`lakni qo`yish lozim bo`lgan yacheyka soqasining chap yuqori yacheykasini belgilash; Pravka menyusidan Vstavit komandasini chaqirish yoki tugmasini bosish. Buferdagi bo`lak ko`rsatilgan joyga kiritiladi. Formulalarni o`z ichiga olgan yacheykalarni boshqa joyga ko`chirishda argument yacheykalar koordinatalari o`zgarmaydi. Masalan, A3 yacheykasidagi =A1+A2 formulani V3 yacheykasiga ko`chirishda formula qoladi =A1+A2. Sichqonning o`ng klavishasi bilan jadvalning istalgan ob'ekti ustida bosish ushbu ob'ektni qayta ishlash uchun komandalarni o`z ichiga olgan kontekst menyusini (16-rasm) chaqiradi. Ayirboshlash buferi Microsoft Excel 2000 da 12 yacheyka uchun bufer obmena mavjud, uning yordamida jadval bo`laklaridan nafaqat Excel ichida, balki shuningdek boshqa ilovalarga, misol uchun Microsoft Word ga nusxa ko`chirish mumkin. Ayirboshlash buferi panelini chiqarish uchun (17-rasm) Vid menyusida - Paneli instrumentov, so`ng - Bufer obmena tanlash lozim. Bo`lakdan buferga nusxa ko`chirish uchun uni belgilash va tugmasini bosish zarur. Buferdagi bo`lakni kiritish uchun bo`lak belgisi ustida bosish lozim. Masalan, agar bo`lak nusxasi Microsoft Excel dan ko`chirilgan bo`lsa, u belgisiga ega bo`ladi. Buferdagi barcha bo`laklarni bir vaqtda kiritish uchun tugmasidan foydalaniladi. Buferni tozalash uchun tugmasini bosish talab qilinadi. Ikki bo`lakdan birin-ketin nusxa ko`chirishda Bufer obmena paneli avtomatik ravishda paydo bo`ladi. Ma'lumotlarni qidirish Biror-bir matnli qator yoki sonni topish uchun quyidagilar zarur: Pravka menyusida Nayti punktini tanlash; Nayti dialog oynasining (18-rasm) Chto maydonida nimani topish lozimligini ko`rsatish; Microsoft Excel qidirishda Chto maydonida kiritilgan simvollar registrini inobatga olishi uchun (pastki - kichik qarf, yuqorigi - bosh qarf) Uchitivat registr ga bayroqcha o`rnatish zarur; Microsoft Excel faqat ichidagi barcha ma'lumotlari qidirish shabloniga javob beruvchi yacheykalarni izlashi uchun Yacheyka selikom ga bayroqcha o`rnatish zarur; Prosmatrivat maydonida po srokam yoki po stolbsam qidirish yo`nalishini tanlash lozim; Oblast poiska maydonida formuli, znacheniya yoki primechaniya ni tanlash kerak (qidirish faqat ko`rsatilgan yacheykaning tarkibi qismlarida olib boriladi); Nayti dalee tugmasini bosish (shundan so`ng qidirish shartlariga javob beruvchi birinchi so`z belgilanadi); shartlarga javob beruvchi keyingi so`zni qidirish uchun takroran Nayti dalee tugmasini bosish darkor; belgilangan simvollarni almashtirish uchun Zamenit tugmasini bosish kerak, shundan so`ng Zamenit dialog oynasi paydo bo`ladi. 18-rasm
Pravka menyusidagi Zamenit komandasi Nayti komandasiga o`xshash, biroq u topilgan ma'lumotlarni boshqalariga almashtirishga imkon beradi. Chto maydonida nimani izlash, Zamenit na maydonida esa topilgan bo`lakni nima bilan almashtirishni ko`rsatish zarur. Nayti dalee tugmasini bosgandan keyin qidirish shartlariga javob beruvchi birinchi so`z belgilanadi. Uni almashtirish uchun Zamenit tugmasi bosiladi. Ish kitobi varaqlari bilan operasiyalar Varaq nomini o`zgartirish uchun uning yorliqi ustida ikki marta bosish va yangi nomni kiritish lozim. Uning uzunligi 31 simvoldan oshmasligi lozim, va quyidagi simvollarni: \ / q * : [ ] ) o`z ichiga olishi mumkin emas. Ish kitobi varaqlaridan nusxa ko`chirish yoki boshqa joyga olish uchun: varaqlaridan nusxa ko`chirish zarur bo`lgan manba ish kitobini va qabul qiluvchi ish kitobini ochish; nusxasini ko`chirish lozim bo`lgan varaqni tanlash; Pravka menyusining Peremestit/ skopirovat list komandasini tanlash; v knigu maydonida (19-rasm) qabul qiluvchi ish kitobini (ish kitobining o`rtasidagi varaqlarni ko`chirish uchun joriy ish kitobi nomini tanlash lozim) tanlash; Pered listom maydonida undan oldin ko`chirilayotgan varaqni kiritish lozim bo`lgan varaqni tanlash; Varaqdan nusxa ko`chirish uchun Sozdavat kopiyu bayroqcha o`rnatish; OK tugmasini bosish. Bir ish kitobi ichida varaqlarni joyidan ko`chirish uchun uning yorliqini qo`yilishi lozim bo`lgandan oldingi varaq yorliqigacha tortib o`tkazish mumkin. Agar bunda Ctrl tugmasi bosilsa, varaqdan nusxa olinadi. Varaqni o`chirish uchun uni aktiv qilish va Pravka menyusida Udalit list komandasini tanlash zarur. Varaqni kiritish uchun o`rnida yangisi kiritiladigan varaqni aktiv qilish va Vstavka menyusida List komandasini tanlash darkor. Sichqonning o`ng tugmasi bilan varaq yorliqida bosish varaq uchun kontekst menyusini chiqaradi (20-rasm). Ma'lumotlar formati Sonlar formati Jadvaldagi qar bir sonni turli formatlarda ifodalash mumkin (nolni anglatmaydigan, o`nli pozisiyalarning turli miqdorlari bilan va xok.). yacheyka ichidagi ma'lumotlar formatini o`zgartirish uchun quyidagilar zarur: yacheykalarni belgilash; Format menyusida Yacheyki komandasini tanlash; Format yacheek dialog oynasida Chislo vkladishini tanlash (21-rasm); Chislovie formati ro`yxatida yacheyka ichidagi ma'lumot formati turini, o`ngdagi maydonlarda esa - format parametrlarini tanlash; Obrazes maydonida yacheyka ichidagi ma'lumotning tanlangan formatdagi misoli tasvirlanadi; yangi formatni kiritish uchun vse formati punktini, so`ngra Tip maydonida yangi formatni kiritish zarur; OK bosish. 21-rasm Formatlar maskalari Son formatlari maskalari yacheykalarda qiymatlarni aks ettirishni boshqarishga imkon beradi. Maskalarning aqamiyati quyidagicha: Asosiy - sonlar kiritilgan maqalidagi formatda chiqariladi. # - agar o`nli verguldan o`ngdagi son formatning o`ng qismida ko`rsatilgan # belgilarga qaraganda ko`proq miqdordagi raqamlardan iborat bo`lsa, u qolda son verguldan keyingi o`nli belgilarning ko`rsatilgan miqdorigacha yaxlitlanadi. Agar son verguldan chapda formatning chap qismida ko`rsatilgan # belgilarga qaraganda ko`proq miqdordagi raqamlardan iborat bo`lsa, u qolda raqamlarning katta miqdori chiqariladi. 0 (nol) - # ning o`zi, biroq agar sonda shablonda ko`rsatilgan 0 belgilardan kamroq raqamlar miqdori bo`lsa, yo`q bo`lgan nollar chiqariladi. q - 0 ning o`zi, yagona farqi shundaki, Microsoft Excel o`nli vergulning qar ikkala tomonidan arzimas nollar o`rniga probel chiqaradi, shu tarzda o`nli vergul bo`yicha to`qrilangan bo`lib qoladi. Shuningdek bu simvolni o`nli belgilarning turli soniga ega rasional kasrlar uchun qo`llash mumkin. , (vergul) - bu simvol o`nli verguldan o`ngda va chapda qancha raqam (0 va # simvollari miqdoriga muvofiq) chiqarilishini aniqlaydi. Verguldan shuningdek kun vaqtlari shablonlarida soniya qismlarini aks ettiruvchi kun vaqti formatini yaratish uchun foydalanish mumkin. %% - son 100 ga ko`paytiriladi va % belgisi qo`shiladi. (probel) - minglarni ajratuvchi. Agar shablon ikki tomondan # yoki 0 belgilari bilan o`rab olingan probellarni o`z ichiga olsa, minglar probellar bilan ajratiladi. Shablon belgisi ortidan keluvchi probel sonni minggacha yaxlitlab masshtablashtiradi. 0,0 simvollari ketidan ikkita probel keluvchi shablon 43 500 000 sonini 43,5 sifatida ko`rsatadi. E+00 - sonning eksponensial formati. grn. - + / ( ) : - shu simvollar aks ettiriladi. \ - undan keyin keladigan format simvoli aks ettiriladi. "Teskari qiya chiziq" simvolining o`zi aks ettirilmaydi. Undan keyin keladigan simvol qo`shtirnoq ichiga olingan bo`lgandagi singari amal qiladi. 1-jadval. Maskalardan foydalanish misollari Kiritilgan son Maska Sonning tasvirlanishi 76, 364 000, 000 076, 364 44, 894 ###, ### 044, 894 7636, 4 ####, # 7636, 4 781,7 $###, $782, 7,6 #,000 7,600 2,4 000,# 002,4 3,25 #qqq /qqq 13/4 0,8 q,# ,8 0,2 0,00 0,20 0,7 #,00 ,70 0,4 q,#% 40% * - uning ketidan keluvchi format simvolini ustun enini to`ldirish uchun necha marta talab qilinsa shuncha marta takrorlaydi. Formatning qar bir format seksiyasida bittadan ortiq " * " simvoli bo`lishi mumkin emas. tagiga chizish (_) - probelni keyingi shablon simvoliga mos keluvchi kenglikka aylantiradi. Masalan, Microsoft Excel qavslar simvoli eniga teng probel qilishi va qavslar ichiga solingan musbat sonlar manfiy sonlar singari to`qrilanib qolishi uchun musbat sonlar uchun format seksiyasi oxirida _) kiritish lozim. "mekcm" - qo`shtirnoq ichiga olingan qar bir matnni aks ettiradi. @ - agar yacheykada matn bo`lsa, u qolda bu matn formatning @ simvoli joylashgan joyida ko`rsatiladi. 22-rasm
Yacheykalar ichidagi ma'lumotlarni to`qrilash Yacheykalar ichidagi ma'lumotlar chap, o`ng yon va markaz bo`yicha tekislanishi mumkin. Yangi ish kitobida barcha yacheykalar Obichniy formatiga ega, unda sonlar, sanalar va vaqt yacheykaning o`ng yoni bo`yicha, matn - chap yon, ISTINA va LOJ mantiqiy qiymatlar esa - markaz bo`yicha tekislanadi. Tekislashni o`zgartirish ma'lumotlar turiga ta'sir qilmaydi. Yacheykalar ichidagi ma'lumotlarni tekislash uchun quyidagicha ish ko`rish kerak: formatini o`zgartirish lozim bo`lgan yacheykalarni belgilash; Format menyusida Yacheyki komandasini tanlash; Viravnivanie vkladishini (22-rasm) tanlash; po gorizontali ro`yxati maydonida gorizontal bo`yicha tekislash turi tanlanadi: po znacheniyu - ma'lumotlar turiga boqliq ravishda o`zgartirilmagan qolda tekislash; po levomu krayu (otstup) - yacheyka ichidagi ma'lumot chap yon bo`yicha o`ng tomondagi maydonda ko`rsatilgan satr boshi bilan tekislanadi; po sentru - yacheyka ichidagi ma'lumot markaz bo`yicha tekislanadi; po pravomu krayu - yacheyka ichidagi ma'lumot o`ng yon bo`yicha tekislanadi; s zapolneniem - belgilangan diapazon ichidagi ma'lumotlar tanlangan diapazonning chap yacheykasida ko`rsatilgan simvollar bilan to`ldiriladi; po shirine - yacheyka ichidagi ma'lumot bir necha qatorga bo`linadi, so`zlar o`rtasidagi probellar esa qatorlar kengligi yacheyka kengligiga mos keladigan tarzda o`rnatiladi; po sentru videleniya - belgilangan diapazonning chap yacheykasi ichidagi ma'lumot diapazon markazi bo`yicha tekislanadi (belgilangan diapazonning boshqa barcha yacheykalari bo`sh bo`lishi lozim); po vertikali ro`yxati maydonida vertikal bo`yicha tekislash turi tanlanadi: po verxnemu krayu - yacheyka ichidagi ma'lumot yuqori yon bo`yicha tekislanadi; po sentru - markaz bo`yicha; po nijnemu krayu - pastki yon bo`yicha; po visote - yacheyka ichi bir necha qatorga bo`linadi, birinchi va oxirgi qatorlar yacheykaning yuqori va pastki chegarasi bo`yicha tekislanadi; Otobrajenie bayroqchalar guruqida quyidagi rejimlarni yoqadi: perenosit po slovam - yacheykaning o`n chegarasiga yetib matn yangi qatorga o`tkaziladi; avtopodbor shirini - simvollar kattaligi shu tarzda kichraytiriladiki, yacheyka ichi yacheyka chegaralariga joylashadi; ob'edinenie yacheek - belgilangan yacheykalar bittaga birlashadi; Orientasiya ramkasida yacheykadagi matn joylashishi yo`nalishi tanlanadi - matnni vertikal tarzda yoki burchak ostida joylash mumkin. Yacheykalardagi ma'lumotlarni tez tekislash uchun tugmalaridan foydalaniladi. Matnni bir necha ustunlar markazi bo`yicha tekislash uchun talab qilinadi: Bir necha ustun markazi bo`yicha tekislash lozim bo`lgan ma'lumotni o`z ichiga olgan yacheykani va o`ng tomonda joylashgan bo`sh yacheykalarni belgilash; tugmasini bosish. Shriftni o`rnatish Shrift o`rnatish uchun zarur: yacheykalar guruqini belgilash; Format menyusida Yacheyki komandasini tanlash; Shrift vkladishini (23-rasm) tanlash; Shrift ro`yxatida shrift turi tanlanadi; Nachertanie maydonida shrift yozilish shakli tanlanadi: obichniy - oddiy yozilish; kursiv - kursiv yozilish; polujirniy - qalin yozilish; polujirniy kursiv - qalin kursiv yozilish. Razmer maydonida - punktlarda shrift kattaligi (1 punkt = 0,375mm). Podcherkivanie maydonida - tagiga chizish chiziqi turi: Net - tagiga chizish qo`llanmaydi; Odinarnoe, po znacheniyu - simvollar tagiga bitta chiziq bilan chizish; Dvoynoe, po znacheniyu - simvollar tagiga ikkita chiziq bilan chizish; Odinarnoe, po yacheyke - yacheyka eni bo`yicha bir chiziq bilan tagiga chizish; Dvoynoe, po yacheyke - yacheyka eni bo`yicha ikkita chiziq bilan tagiga chizish; 23-rasm
Effekti ramkasida bayroqchalar o`rnatish mumkin: zacherknutiy - matn ustiga bir chiziq bilan chizish; verxniy indeks - simvollar kattaligi kichrayadi, matn yuqorida joylashadi; nijniy indeks - simvollar kattaligi kichrayadi, matn pastroqda joylashadi; Obichniy bayroqchasi o`rnatilsa, yacheykada shrift o`zgartirilmagan qolda o`rnatiladi; OK bosish. Simvollarni tez formatlash uchun Formatirovanie instrumentlar panelidan foydalaniladi. qatorlar va ustunlar kattaliklarini o`zgartirish o`zgartirilmagan bo`lsa yacheykalar standart en va balandlikka ega. qator balandligi shrift kattaligi bilan belgilanadi. qator balandligini yoki ustun enini o`zgartirish uchun sarlavqa chegarasini kerakli qiymatgacha tortib cho`zish mumkin (sarlavqa chegarasida sichqon ko`rsatkichi ikki tarafga yo`naltirilgan strelka ko`rinishini oladi) (24-rasm). Bir necha ustun yoki qator kattaliklarin birdaniga o`zgartirish uchun ularni belgilash va belgilangan elementlardan birining sarlavqasi chegarasini tortib cho`zish lozim. Agar ustunlar sarlavqalari chegarasida sichqon bilan ikki marta bosilsa, ustun eni eng uzun ma'lumotga ega yacheyka eni bo`yicha o`rnatiladi. 24-rasm
ustunlarni belgilash; Format menyusida Stolbes punktini, so`ngra Shirina punktini tanlash; Shirina stolbsa maydonida ustun enining qiymatini kiritish (standart shriftni qo`llashda ustunga siqishi mumkin bo`lgan simvollar soni); OK tugmasini bosish. Avtopodbor shirini komandasi ustun enini eng uzun ma'lumotga ega yacheyka eni bo`yicha o`rnatadi. Standartnaya shirina komandasi ish varaqi ustunlarining standart enini o`zgartirishni taklif etadi. qatorlar balandligini aniq o`rnatish uchun quyidagilar talab qilinadi: qator yoki bir necha qatorlarni belgilash; Format menyusida Stroka punktini, so`ngra Visota punktini tanlash; Visota stroki maydonida qator balandligi qiymatini punktlarda kiritish; OK bosish. qator yoki ustunlarni yashirib qo`yish uchun quyidagilar zarur: yashirib qo`yish lozim bo`lgan qatorlar yoki ustunlarni belgilash; Format menyusida Stroka komandasini yoki mos ravishda Stolbes komandasini tanlash, so`ngra Skrit komandasini tanlash. qatorni yashirish uchun qator sarlavqasi pastki chegarasini yuqori chegarasigacha tortib olish mumkin. Ustunni yashirish uchun ustun sarlavqasi o`ng chegarasini chap chegara ustiga tortib o`tkazish mumkin. qator yoki ustun qalinlashgan ramkasi, shuningdek ustunning tushirib qoldirilgan qarfi yoki qatorning tushirib qoldirilgan raqami yashiringan qatorlar yoki ustunlar mavjudligiga ishora qiladi. qatorlar yoki ustunlarni ko`rsatish uchun zarur: Yashiringan qator yoki ustunning xar ikkala tarafidan qatorlar yoki ustunlarni belgilash; Format menyusida Stroka yoki Stolbes komandasini, so`ngra Otobrazit komandasini tanlash. 25-rasm qatorni ko`rsatish uchun sichqon ko`rsatkichini qator sarlavqasining qalinlashgan chegarasi tagiga o`rnatish (sichqon ko`rsatkichi 25 (1)- rasmda tasvirlangan ko`rinishni oladi) va uni pastga tortib cho`zish mumkin. Ustunni ko`rsatish uchun sichqon ko`rsatkichini ustun sarlavqasining qalinlashgan chegarasiga taqab o`rnatish (sichqon ko`rsatkichi 25 (2)- rasmda tasvirlangan ko`rinishni oladi) va uni o`ngga tortish lozim. Jadvallarga ishlov berish Microsoft Excel jadvallarini ramkaga solish va turli ranglar bilan to`ldirish mumkin. Ramkaga solish uchun quyidagicha ish ko`rish zarur: ramkaga solinishi lozim bo`lgan yacheykalarni belgilash; Format menyusida Yacheyki komandasini tanlash; Granisa vkladishini (26-rasm) tanlash; tip linii maydonida ramka chiziqi turini tanlash; svet ro`yxatida - chiziq rangini; belgilangan yacheykalarni tashqaridan ramkaga solish uchun vneshnie tugmasini bosish; yacheykalarning ichki chegaralarini ramkaga solish uchun vnutrennie tugmasini bosish; belgilangan yacheykalardan ramkalarni olib tashlash uchun net tugmasini bosish; Otdelnie tugmalar guruqi yordamida aloqida chiziqlarni o`rnatish yoki olib tashlash mumkin; buni shuningdek oynada keltirilgan ramkaga solish namunasiga sichqon bilan bosish orqali amalga oshirish mumkin; Ramkalarni shuningdek yashiringan ro`yxat Granisi - yordamida amalga oshirish mumkin: ramkaga solish kerak bo`lgan yacheykalarni belgilash; Granisi tugmasi yonidagi strelkaga bosish; ramkalar palitrasidan ramkaga solish turini tanlash. Tanlangan ramkaga solish turini boshqa yacheykalarga qam qo`llash mumkin, buning uchun ushbu yacheykalarni belgilash va Granisi tugmasini bosish talab etiladi. Foydalanish qulayligi uchun ramkalar palitrasini instrumentlar panelidan sarlavqasi ustidan tortib olish mumkin. Jadvallar elementlarini turli xil ranglar va naqshlar bilan to`ldirish mumkin: yacheykalarni belgilash; Format menyusida Yacheyki komandasini tanlash; Vid vkladishini tanlash; ranglar palitrasida rangni tanlash (Obrazes ramkasida tanlangan parametrlari bilan namuna tasvirlanadi); Uzor ro`yxatidan naqshni tanlash; OK tugmasini bosish. Jadval elementlarini turli ranglar bilan bezash uchun Formatirovanie instrumentlar panelidan foydalanish mumkin: 26-rasm Jadval elementlarini gruppalash Microsoft Excel bitta element yaratish maqsadida elementlarni yiqma jadvalga gruppalashga imkon beradi. Masalan, diagramma qurish yoki bosib chiqarish uchun oylarni choraklarga gruppalash. Jadval elementlarini gruppalash uchun quyidagilar zarur: natijaviy qator yoki ustunga bo`ysundiriladigan qator yoki ustunlarni belgilash (bu gruppalash lozim bo`lgan qator yoki ustunlar bo`ladi); Dannie menyusida Gruppa i struktura punktini tanlash; Gruppirovat punktini tanlash. Shu tarzda strukturaning barcha kerakli darajalarini yaratish mumkin. Misol uchun, 27-rasmdagi jadval 3 detalizasiya darajasiga ega. Uchinchi daraja 2-4 va 6-8 qatorlarini yashiradi, ikkinchi daraja -2-9 qatorlarni yashiradi. Shunday qilib, detalizasiyaning birinchi darajasi faqat 1 va 10 qatorlarni o`z ichiga oladi. Darajalar o`rtasida o`tish uchun jadvalning yuqori chap burchagidagi tegishli raqamlar bilan tugmalar qo`llanadi. Gruppalashni olib tashlash uchun kerakli elementlarni belgilash, Dannie menyusining Gruppa i struktura punktini, so`ngra Razgruppirovat punktini tanlash talab etiladi. 27-rasm
Oynalarni bo`lish Ba'zida katta jadvalning turli qismlarini bir vaqtning o`zida ko`rib chiqish talab qilinadi. Buning uchun jadval oynasini kichik oynalarga quyidagi usullardan biri yordamida bo`lish lozim: Sichqon ko`rsatkichini bo`lishning gorizontal yoki vertikal ishora belgisiga (28-rasm) o`rnatish (u ikki tarafga yo`naltirilgan strelka ko`rinishini oladi) va kerakli joyga tortib borish zarur. Kichik oynalar kattaliklarini ishorat belgisini tortib cho`zib o`zgartirish mumkin. Oynani u bo`yicha bo`lish lozim bo`lgan ustun yoki qatorni belgilash. Oynani 4 qismga bo`lish uchun u bo`yicha bo`lishni bajarish lozim bo`lgan yacheykani belgilash lozim. So`ngra Okno menyusida Razdelit komandasi tanlanadi. Oyna belgilangan yacheyka ustidagi qator bo`yicha gorizontal va undan chapdagi ustun bo`yicha vertikal tarzda bo`linadi. Oynalar bo`linishini bekor qilish uchun Okno menyusida Snyat razdelenie komandasini tanlash yoki ishorat belgisiga ikki marta bosish kerak. Yangi oynani yaratish Okno menyusining Novoe komandasi yordamida aktiv ish kitobi uchun uning turli qismlarini bir vaqtda ko`zdan kechirish uchun qo`shimcha oyna yaratish mumkin. Bu vaziyatda ish kitobi nomidan keyin oyna sarlavqasini ko`rsatishda ikki nuqta orqali yangi oyna raqami ko`rsatiladi. Masalan, Otchet ish kitobining ikkinchi oynasi Otchet:2 deb nomlanadi. Ish kitobining oynalarini quyidagi usulda tartibga solish mumkin: Okno menyusida Raspolojit komandasini tanlash. Raspolojenie okon dialog oynasida (29-rasm) mos keluvchi variantni tanlash: ryadom - oynalar ekranning teng qismini egallaydi; sverxu vniz -gorizontal chiziqlar bilan tartibga solish; sleva napravo - vertikal chiziqlar bilan tartibga solish; kaskadom - kaskad bilan tartibga solish. Agar tolko okna tekushey knigi bayroqchasi o`rnatilsa, faqat aktiv ish kitobining oynalari joylashadi. Bir oynali tasvirlashga qaytish uchun oynani o`z qolatiga qaytarish tugmasini bosib, aktiv oynani butun ekranga kengaytirib ochish lozim. Kichik oynalarni yozib qo`yish (fiksasiya) Ba'zida jadvalning bir qismini yozib qo`yish talab qilinadi. Masalan, u doimo ekranda bor bo`lishi uchun jadval sarlavqasini yozib qo`yish. Faqat vertikal yoki faqat gorizontal sarlavqalarni yozib qo`yish uchun quyidagilar zarur: gorizontal sarlavqalarni yozib qo`yish uchun sarlavqalar ostidagi qatorni belgilash; vertikal sarlavqalarni yozib qo`yish uchun sarlavqalardan o`ngdagi ustunni belgilash; Okno menyusida Zakrepit oblasti komandasini tanlash. qam vertikal, qam gorizontal sarlavqalarni yozib qo`yish uchun zarur: U bo`yicha sarlavqalarni yozib qo`yish lozim bo`lgan yacheykani belgilash (belgilangan yacheykadan yuqorida joylashgan barcha qatorlar va belgilangan yacheykadan chapdagi barcha ustunlar yozib qo`yiladi); Okno menyusida Zakrepit oblasti komandasini tanlash. Agar kichik oynalarni yozib qo`yishdan avval oyna bo`linsa, ular aktiv yacheyka bo`yicha emas, balki ularning joriy joyi bo`yicha yozib qo`yiladi. Oynalar va kichik oynalarni yozib qo`yish Okno menyusining Snyat zakreplenie oblastey komandasi yordamida bekor qilinadi. Yacheyka, diapazon yoki formulaga nom berish Yacheyka, diapazon yoki formulaga murojaat qilishda yacheykalar manzilining o`rniga ularga berilgan nomlardan foydalanish mumkin. Formulaga nom berish uchun quyidagicha ish tutiladi: Vstavka menyusida Imya punktini, so`ngra Prisvoit punktini tanlash; Imya maydonida (30-rasm) formula uchun nom kiritish; Formula maydonida formulani kiritish (u "=" belgisi bilan boshlanishi lozim; Dobavit tugmasini bosish, shundan so`ng formula nomi ro`yxatda paydo bo`ladi; Ro`yxatdan nomni o`chirish uchun uni belgilash va Udalit tugmasini bosish zarur; Barcha nomlarni kiritgandan so`ng OK bosish. Shaxsiy nomga ega formulani qo`yish uchun quyidagilar zarur: Vstavka menyusida Imya punktini, so`ngra Vstavit punktini tanlash; Imya ro`yxatida formula nomini tanlash va OK bosish. Yacheyka yoki diapazonga nom berish uchun quyidagilar talab etiladi: nom berish lozim bo`lgan yacheyka, yacheykalar diapazoni yoki bir necha diapazonni belgilash; nom maydonida formula satrining chap qismida sichqon bilan bosish; yacheyka yoki diapazon uchun nom kiritish; Enter klavishasini bosish. Agar nom maydoni oldidagi strelka yonidagi tugma bosilsa, yacheykalarning o`z nomlari ro`yxati paydo bo`ladi. Ushbu ro`yxatdan nom tanlashda tegishli yacheyka yoki yacheykalar diapazoni belgilanadi. Agar yacheyka yoki yacheykalar diapazoniga nom berilgan bo`lsa, undan shu kitobning istalgan boshqa varaqida foydalanish mumkin. Shuningdek ish varaqining faqat joriy darajasi uchun belgilangan nomlar yaratish mumkin. Misol uchun, bir kitobning bir necha turli varaqlarida bir xil nomni ishlatish uchun quyidagilar zarur: Vstavka menyusida Imya punktini, so`ngra - Prisvoit tanlash; Imya maydonida avval ish varaqi nomi, undan keyin undov belgisi, so`ngra esa yacheyka yoki yacheykalar diapazoni nomini kiritish lozim, masalan, List5!Balans; Formula maydonida formula yoki tayanishni kiritish (u tenglik belgisi bilan boshlanishi zarur) va OK tugmasini bosish. Bitta nomning o`zini varaq darajasida yoki butun kitob darajasida nomni belgilash uchun qo`llash mumkin. Shunda ish varaqi darajasida nom umumiy nomni u belgilangan joyda yopib turadi. Izoqlarni yaratish Microsoft Excel yacheykalarga matnli izoqlarni qo`shishga imkon beradi. Bu quyidagi vaziyatlarning birida o`ta foydali: Ish varaqi bir necha foydalanuvchi tomonidan birgalikda ishlatiladi; ish varaqi katta va murakkab; ish varaqi keyin tushunib olish qiyin bo`ladigan formulalarga ega. Yacheykaga izoq qo`shilganidan so`ng uning yuqori o`ng burchagida izoqlar ko`rsatkichi paydo bo`ladi (qizil uchburchak). Matnli izoqni qo`shish uchun zarur: izoq qo`shilishi lozim bo`lgan yacheykani belgilash; Vstavka menyusidan Primechanie komandasini chaqirish; Paydo bo`lgan maydonda izoqni kiritish (maydon kattaligini kattalik markerlarini tortib cho`zib o`zgartirish mumkin); Maydon tashqarisida sichqon bilan bosish. Izoq yacheykaga biriktiriladi va unga sichqon ko`rsatkichi qaratilganida paydo bo`ladi. Izoq matnini o`zgartirish uchun tegishli yacheykani belgilash va Vstavka menyusida Izmenit primechanie punktini tanlash darkor. Shuningdek buning uchun kontekstli menyudan foydalanish qulay. Bir vaqtda barcha izoqlarni ko`rish va ular bilan ishlash uchun Vid menyusidagi tegishli punkt orqali Primechaniya rejimiga o`tish mumkin. Bunda izoqlar bilan ishlash uchun tugmalarga ega bo`lgan Resenzirovanie paneli paydo bo`ladi. Ma'lumotlar bazalari bilan ishlash Microsoft Excel yordamida ma'lumotlar bazalarini yaratish va qayta ishlash mumkin. Microsoft Excel da ma'lumotlar bazasi - bir turdagi yozuvlar (qatorlar) dan iborat jadval. Jadval ustunlari ma'lumotlar bazasida yozuv maydonlari qisoblanadi. Maydonlar nomlari uchun ma'lumotlar bazasining birinchi qatori ajratiladi. Masalan, agar telefon spravochnigi ma'lumotlar bazasi deb qisoblansa, abonentlar familiyalari, telefon raqamlari va manzillari yozuv maydonlari bo`ladi. Ma'lumotlar bazasi bilan ishlash uchun avval tegishli jadvalni yaratish lozim. Agar jadvalda yacheyka belgilansa va Dannie menyusida ma'lumotlar bazalarini qayta ishlash komandalaridan biri tanlansa, Microsoft Excel avtomatik ravishda butun jadvalni aniqlaydi va qayta ishlaydi. Ish varaqining ustunlari va qatorlarida joylashgan Dannie (ma'lumotlar) yozuvlar shakllantiradigan maydonlar to`plami sifatida qayta ishlanadi Ma'lumotlarni saralash Saralash jadvaldagi qatorlarni istalgan maydon bo`yicha qayta tartibga solish imkonini beradi. Masalan, maqsulot narxi bo`yicha ma'lumotlarni saralash uchun. Ma'lumotlarni saralash uchun jadvalning bir yacheykasini belgilash va Dannie menyusining Sortirovka komandasini tanlash lozim. Sortirovat po ro`yxat maydonida (33-rasm) ma'lumotlar saralanadigan maydon va saralash turi tanlanadi: po vozrastaniyu - raqamlar ortib borishi bo`yicha saralanadi, matn - alifbo tartibida, mantiqiy ifodalar - ISTINA dan oldin LOJ keladi. po ubivaniyu - teskari tartibda saralash. Zatem po ro`yxati maydonida birinchi asosiy maydonda bir xil qiymatlarga ega bo`lgan ma'lumotlar u bo`yicha saralanadigan maydon ko`rsatiladi. Zatem po ikkinchi maydonida birinchi ikkita asosiy maydonlarda bir xil qiymatlarga ega bo`lgan ma'lumotlar u bo`yicha saralanadigan maydon ko`rsatiladi. Ma'lumotlarni saralash uchun shuningdek tugmalaridan foydalaniladi. Ulardan foydalanishdan avval yozuvlarni u bo`yicha saralash lozim bo`lgan ustunni belgilash kerak. Bir ustun bo`yicha saralashda, ushbu ustundagi bir xil qiymatga ega qatorlar oldingi tartibini saqlab qoladi. U bo`yicha saralash bajarilayotgan ustundagi bo`sh yacheykalarga ega qatorlar saralash ro`yxatining oxiridan o`rin oladi. Microsoft Excel shuningdek butun jadvalni emas, balki faqat belgilangan qatorlar yoki ustunlarni saralashga imkon beradi. Ma'lumotlar formalari Ma'lumotlar bazalari uchun, masalan, qidirish, saralash, yakun yasash kabi o`ziga xos bo`lgan operasiyalarni bajarishda, Microsoft Excel avtomatik ravishda jadvalni ma'lumotlar bazasi sifatida ko`rib chiqadi. Ma'lumotlar bazasida yozuvni ko`rib chiqish, o`zgartirish, qo`shish yoki o`chirishda, shuningdek muayyan mezon bo`yicha yozuvlarni qidirishda ma'lumotlar formalaridan foydalanish qulay. Dannie menyusining Forma komandasiga murojaat qilishda Microsoft Excel ma'lumotlarni o`qiydi va ma'lumotlar formalarining dialog oynasini yaratadi (34-rasm). Ma'lumotlar formasida ekranga bir yozuv chiqariladi. Ma'lumotlarni kiritish yoki o`zgartirishda ushbu maydon oynalarida ma'lumotlar bazasining tegishli yacheykalari ichidagi ma'lumotlar o`zgaradi. Ma'lumotlar formalarini qo`llash uchun jadval ustun nomlariga ega bo`lishi zarur. Ustun nomlari ma'lumotlar formasida maydon nomlariga aylanadi. Maydon jadvalning qar bir ustuniga mos keladi. Ma'lumotlar formasi avtomatik ravishda shu tarzda ochiladiki, ekranga bir martada 32 maydongacha birdaniga mazkur jadvaldagi barcha maydonlarni chiqarish uchun. Aylantirish chiziqi yordamida ma'lumotlar bazasi yozuvini aylantirib ko`rish mumkin. Chiqarilgan yozuvning o`rni yuqori o`ng burchakda ko`rsatiladi. Forma maydonlari bo`yicha sichqon va Tab (pastga), Shift+Tab (yuqoriga) klavishalari yordamida qarakatlanish mumkin. Oynaning o`ng qismida quyidagi tugmalar joylashgan. Dobavit -ma'lumotlar bazasining yangi yozuvi uchun maydonlarni tozalaydi. Agar Dobavit tugmasi takroran bosilsa, kiritilgan ma'lumotlar yangi yozuv sifatida ma'lumotlar bazasi oxiriga qo`shib qo`yiladi. Udalit - chiqarilgan yozuvni o`chiradi, ma'lumotlar bazasining qolgan yozuvlari suriladi. o`chirilgan yozuvlar tiklanmaydi. Vernut - chiqarilgan yozuvda taqrir qilingan maydonlarni tiklaydi, kiritilgan o`zgartirishlarni o`chirgan qolda. Yozuvni tiklash uchun buni Enter klavishasini bosishdan avval yoki boshqa yozuvga o`tishdan avval bajarish lozim. Nazad - ro`yxatdagi oldingi yozuvni chiqaradi. Agar Kriterii tugmasi yordamida mezon belgilangan bo`lsa, u qolda Nazad tugmasi berilgan mezonni qoniqtiradigan yozuvlar ichidan oldingisini chiqaradi. Dalee - ma'lumotlar bazasining keyingi yozuvini chiqaradi. Kriterii - kerakli ko`p sonli yozuvlarni qidirish uchun solishtirish mezonlari bilan solishtirish operatorlarini kiritishdan avval maydonlarni tozalaydi. Pravka - mezonlarni kiritish rejimidan chiqish uchun xizmat qiladi. Faqat Kriterii tugmasini bosgandan so`ng bajarish mumkin. Ochistit - dialog oynasidan mavjud mezonni o`chiradi. Faqat Kriterii tugmasini bosgandan so`ng amal qiladi Zakrit - ma'lumotlar formasini yopadi. Ma'lumotlar bazasiga yozuv qo`shish uchun quyidagilar zarur: Yozuv qo`shish lozim bo`lgan jadvaldagi yacheykani belgilash; Dannie menyusida Forma komandasini tanlash; Dobavit tugmasini bosish; yangi yozuv maydonlarini to`ldirish; keyingi maydonga o`tish uchun Tab klavishasini bosish; ma'lumotlarni kiritgandan so`ng yozuv qo`shish uchun Enter klavishasini bosish; barcha zarur yozuvlar qo`shib bo`linganidan so`ng Zakrit tugmasini bosish. Yangi yozuvlar ma'lumotlar bazasining oxiriga qo`shib qo`yiladi. Mezonlar diapazonini o`rnatish Mezonlar ikki turda bo`ladi: Kriterii vichisleniya - bu formulaning qisoblash natijasi bo`lgan mezonlardir. Masalan, =F7>SRZNACh($F$7:$F$21) mezonlar diapazoni ekranga qiymatlari F7:F21 yacheykalaridagi kattaliklarning o`rtacha qiymatidan kattaroq bo`lgan F ustunidagi qatorlarni chiqaradi. Formula LOJ yoki ISTINA mantiqiy qiymatni qaytarishi lozim. Filtrasiyalashda faqat formulaga ISTINA qiymatini kasb etadigan qatorlar mumkin bo`ladi. Kriterii sravneniya - bu misol bo`yicha so`rovlarda ma'lumotlarni chiqarib olish uchun foydalaniladigan qidirish uchun shartlar to`plami. Solishtirish mezoni simvollar ketma-ketligi (konstanta) yoki ifoda (masalan, Narx > 700) bo`lishi mumkin. Mezonga javob beruvchi yozuvlarni ma'lumotlar formasi yordamida qidirish uchun quyidagilar zarur: jadvalda yacheykani belgilash; Dannie menyusida Forma komandasini tanlash; Kriterii tugmasini bosish; taqrir qilish maydonlarida ma'lumotlarni qidirish uchun mezonlarni kiritish; mezonga javob beruvchi birinchi yozuvni ekranga chiqarish uchun Dalee tugmasini bosish; mezonga javob beruvchi oldingi yozuvni ekranga chiqarish uchun Nazad tugmasini bosish; boshqa mezonlar bo`yicha yozuvlarni ro`yxatda qidirish uchun Kriterii tugmasini bosish va yangi mezonlarni kiritish; tugagandan so`ng Zakrit tugmasini bosish. Jadvalning barcha yozuvlari bilan ishlash ququqini yana egallash uchun, Kriterii tugmasini, so`ngra Pravka tugmasini bosish lozim. Dannie menyusining Filtr komandasi ro`yxatda kerakli ko`p miqdordagi ma'lumotlarni izlab topish va qo`llash imkonini beradi. Filtrlangan ro`yxatda ekranga faqat muayyan aqamiyatga ega yoki muayyan mezonlarga javob beruvchi qatorlar chiqariladi, bu vaqtda boshqa qatorlar yashiriladi. Ma'lumotlarni filtrasiyalash uchun Dannie menyusining Filtr punktidagi Avtofiltr va Rasshirenniy filtr komandalari ishlatiladi. Avtofiltr Avtofiltr komandasi yashiringan ro`yxatlar tugmalarini (strelkalar bilan tugmalar) bevosita ustun nomlari yozilgan qatorga (35-rasm) o`rnatadi. Ularning yordami bilan ekranga chiqarilishi lozim bo`lgan ma'lumotlar bazasi yozuvlari tanlanadi. Ochilgan ro`yxatda element ajratilganidan so`ng ushbu elementga ega bo`lmagan qatorlar yashirinadi. Masalan, agar Sena maydonining yashiringan ro`yxatida 99 grn. tanlansa, u qolda Sena maydonida 99 grn. qiymati bor bo`lgan yozuvlar chiqariladi. 32-rasm
paydo bo`ladi (36-rasm). Yuqoridagi o`ng ro`yxatda operatorlardan birini tanlash (teng, ko`proq, kamroq va xok.), o`ng tomondagi maydonda - qiymatlardan birini tanlash zarur. Pastki o`ng ro`yxatda boshqa operatorni, chap tomondagi maydonda esa - qiymatni tanlash mumkin. I pereklyuchateli yoqilgan bo`lsa, u qolda faqatgina ikkala shartlarni qoniqtiruvchi yozuvlar chiqariladi. Yoqilgan ILI operatorida shartlardan birini qoniqtiruvchi yozuvlar chiqariladi. Masalan, 36-rasmdagi oynada narxlari 99 grn. dan ortiq va 187 grn pastroq bo`lgan maqsulotlar bo`yicha yozuvlarni chiqarish shartlari kiritilgan. Istalgan maydon bo`yicha eng ko`p va eng kam qiymatga ega bir necha yozuvlarni chiqarish uchun maydonning yashiringan ro`yxatida Pervie 10 punktini tanlash talab qilinadi. Nalojenie usloviya po spisku dialog oynasida schyotchikli birinchi maydonda yozuvlar miqdorini, o`ng tomondagi maydonda esa- naibolshix yoki naimenshix tanlash zarur. Jadvalning barcha ma'lumotlarini chiqarish uchun Otobrazit vse komandasini chaqirish yoki Dannie menyusi Filtr kichik menyusidagi Avtofiltr komandasini bekor qilish lozim. 33-rasm
Rasshirenniy filtr komandasi faqat muayyan mezonlarni qoniqtiruvchi yozuvlarni chiqarish uchun mezonlar diapazonidan foydalanish yordamida ma'lumotlarni filtrdan o`tkazish imkonini beradi (37-rasm). Takroriy filtrasiyada barcha qatorlar, qam yashiringanlari, qam ochiqlari ko`rib chiqiladi. Pereklyuchatellar va Rasshirenniy filtr oynalari maydonlarining aqamiyati quyidagicha: 34-rasm
pereklyuchatel; skopirovat rezultat v drugoe mesto - filtrdan o`tkazilgan ma'lumotlardan boshqa ish varaqiga yoki shu ish varaqining boshqa joyiga nusxa ko`chiradi; Isxodniy diapazon - filtrasiyalanishi lozim bo`lgan ro`yxatni o`z ichiga olgan diapazonni belgilaydigan maydon; Diapazon usloviy - kerakli shartlarni o`z ichiga olgan ish varaqidagi yacheykalar diapazonini belgilaydigan maydon; Pomestit rezultat v diapazon - muayyan shartlarni qoniqtiruvchi qatorlardan nusxa ko`chiriladigan yacheykalar diapazonini belgilaydigan maydon; bu maydon faqat skopirovat rezultat v drugoe mesto pereklyuchateli tanlangan vaziyatda aktiv bo`ladi; Tolko unikalnie zapisi - faqat mezonlarni qoniqtiradigan va takrorlanmaydigan elementlarni o`z ichiga olmaydigan qatorlarni chiqaradigan pereklyuchatel. Agar mezonlar diapazoni belgilanmagan bo`lsa, u qolda dublikatga ega ro`yxatning barcha qatorlari yashiriladi. Murakkab mezonlarni o`rnatish uchun zarur: ish varaqining yuqori qismida bir necha qator kiritish; kiritilgan bo`sh qatorlardan birida jadvalni filtrdan o`tkazish lozim bo`lgan ustunlar nomlarini kiritish; solishtirish mezonlaridan foydalanishda mezonlarning nomlari tekshirilayotgan ustunlar nomlari bilan bir xil bo`lishi lozim; tekshirilayotgan ustunlar nomlari yozilgan qatordan pastda joylashgan qatorlarda tekshirilayotgan ustunlar yacheykalari mos kelishi lozim bo`lgan mezonlarni kiritish; Dannie menyusida Filtr punktini, so`ngra - Rasshirenniy filtr punktini tanlash va dialog oynasida filtrasiyalash shartlarini kiritish. 35-rasm
ko`rsatish, mezonlarni ILI shartli operatori yordamida birlashtirish uchun esa turli qatorlarda mezonlarni kiritish lozim. Masalan, 38-rasmda mezonlar diapazoni ekranga Sena ustunida 50 dan ko`p va 200 dan kam bo`lgan qiymatlarga ega barcha yozuvlarni chiqaradi. Avtofiltr yoki Rasshirenniy filtr komandalari ishlatilganidan so`ng jadval filtrasiyalash rejimiga o`tadi. Mazkur rejimda Microsoft Excel ko`pchilik komandalari faqat ko`rinadigan yacheykalarga ta'sir ko`rsatadi. Faqat kerakli qatorlarni chiqarish uchun filtrni qo`llagandan so`ng keyingi taqlil qilish uchun olingan ko`p sonli ma'lumotlardan boshqa joyga nusxa ko`chirish mumkin. Barcha yozuvlarni yana chiqarish uchun Dannie menyusida Filtr punkti, so`ngra Otobrazit vse punkti tanlanadi. Diagrammalarni yaratish Diagramma - bu ma'lumotlarni taqlil qilish va solishtirish uchun foydalaniladigan jadval ma'lumotlarining grafik ko`rinishda tasvirlanishi. Diagrammada yacheykalarning sonli qiymatlari nuqtalar, chiziqlar, polosalar, ustunlar, sektorlar ko`rinishida va boshqa shaklda tasvirlanadi. Ish varaqida bir qator yoki ustun yacheykalari ichini aks ettiradigan ma'lumotlar elementlari guruqi ma'lumotlar qatorini tashkil etadi. Diagrammani yaratish uchun quyidagilar lozim: ish varaqida diagrammada foydalaniladigan toifalar yoki qatorlar nomlariga ega yacheykalarni qo`shgan xolda, kerakli ma'lumotlarni belgilash; Vstavka menyusining Diagramma komandasini tanlash yoki tugmasini bosish; Master diagramm dialog oynalarida diagrammaning turi, formati va boshqa parametrlarini tanlash lozim; Keyingi qadamga o`tish uchun Dalee > tugmasidan foydalaniladi; diagrammani istalgan qadamda yaratish uchun Gotovo tugmasini bosish mumkin, shunda Master diagramm mustaqil ravishda diagrammani qurishni yakunlaydi; oxirgi oynada (4-chi) Gotovo tugmasini bosish. Diagrammani istalgan joyga sichqon bilan tortib ko`chirish mumkin. Diagrammaning kattaligini o`zgartirish uchun unda sichqon bilan bosish va kattalik markerlarini tortib cho`zish lozim. qurilgan diagrammaning turi va parametrlarini o`zgartirish uchun diagrammada sichqonning o`ng tugmasi bilan bosish va kontekstli menyuda tegishli komandani tanlash lozim. Diagrammani o`chirish maqsadida kattalik markerlari paydo bo`lishi uchun unda sichqon bilan bosish va Delete klavishasini bosish zarur. Jadvallarni bosib chiqarish (printerda) Jadvalni bosib chiqarishdan avval Fayl menyusidagi Parametri stranisi komandasi yordamida saqifalar parametrlarini o`rnatish zarur. Stranisa vkladishida (39-rasm) qoqoz varaqining yo`nalishi va kattaligi, tasvirlash miqyosi va bosib chiqarish sifati belgilanadi. Orientasiya ramkasida varaq yo`nalishi o`rnatiladi: knijnaya - qoqoz varaqining vertikal joylashuvi; albomnaya - gorizontal joylashuv. Agar ustanovit pereklyuchateli yoqilgan bo`lsa, jadval o`ng tomondagi maydonda ko`rsatilgan miqyosda bosib chiqariladi (ekranda varaq kattaligini o`zgartirmasdan). Agar razmestit ne bolee chem na pereklyuchateli yoqilsa, jadval yoki belgilangan soqa shu darajada kichraytiriladiki, str. v shirinu i str. v visotu maydonlarida ko`rsatilgan saqifalar miqdoriga joylasha olish uchun. Razmer bumagi maydonida qoqoz varaqi formati, Kachestvo pechati maydonida esa -printerning qancha nuqtani siqdira olish qobilyati tanlanadi. 36-rasm
maydonlarida qoshiyalar qiymatlarini kiritish lozim. verxniy kolontitul va nijniy kolontitul maydonlarida varaqning yuqori chetidan yuqoridagi kolontitulgacha va tegishli ravishda varaqning pastki chetidan pastki kolontitulgacha bo`lgan masofa tanlanadi. Kolontitullarni kiritish uchun Kolontituli vkladishidan foydalaniladi. Kolontitullar ichidagi ma'lumot yoki verxniy kolontitul va nijniy kolontitul ro`yxati maydonlarida tanlanadi, yoki bo`lmasa Sozdat verxniy kolontitul va Sozdat nijniy kolontitul tugmalarini bosgandan keyin kiritiladi. Barcha parametrlarni o`rnatgandan so`ng Parametri stranisi oynasida OK tugmasini bosish talab etiladi. Jadvalni bosib chiqarishdan avval ko`zdan kechirish uchun Fayl menyusining Predvaritelniy prosmotr komandasi yoki tugmasidan foydalaniladi. Ushbu rejimda tasvirni kattalashtirish uchun lupa ko`rinishini olgan sichqon ko`rsatkichini qiziqtirayotgan bo`lak ustiga qaratish va sichqonni bosish lozim. Keyingi sichqon tugmasining bosilishi tasvirni uzoqlashtiradi. Dastlabki ko`rish rejimidan Zakrit tugmasi yoki Esc klavishasi yordamida chiqish mumkin. Jadvalni bosib chiqarish uchun Fayl menyusida Pechat komandasini tanlash lozim. Pechat dialog oynasida (40-rasm) Imya ro`yxat maydonida printerni tanlash zarur, agarda bir necha printerda bosib chiqarish imkoni bo`lsa. 37-rasm
vse - barcha saqifalar; stranisi - faqat s va po maydonlarida ko`rsatilgan saqifalar. Vivesti na pechat ramkasida bosib chiqarish ob'ekti tanlanadi: videlenniy diapazon - faqat belgilangan soqani bosib chiqarish; videlennie listi - belgilangan varaqlarni bosib chiqarish (2 va undan ortiq varaqlarni belgilash uchun Ctrl klavishasini bosib turgan qolda ularning yorliqlari ustida sichqon bilan bosish lozim); vsyu knigu - butun kitobni bosib chiqarish. Chislo kopiy maydonida nusxalar soni ko`rsatiladi. Bitta nusxani butunlay bosib chiqarish, keyin ikkinchi nusxasi va xok. uchun razobrat po kopiyam bayroqchasini o`rnatish lozim. Aktiv varaqlarning bitta nusxasini bosib chiqarish uchun tugmasini bosish yetarli. 13-mavzu. Power Point programmasida ishlash 1. Power Point programmasida ishlash. 2. Power Point programmasining asosiy elementlari. 3. Power Point muqitida prezentasiyalar yaratish texnologiyalari. 4. Power Point da prezentasiya yaratish va jixozlash. 5. Power Point programmasining boshqa amaliy programmalar bilan o`zaro aloqasi. qozirgi kunda shahsiy kompyuterdan foydalanishda kompyuter grafikasi bilan ishlash juda qiziqarli yo`nalishlardan biri bo`lib qolmoqda. POWER POINT programmasi Power Point - bu grafik dasturlar paketi bo`lib, elektron slaydlarni tayyorlash, ular bilan tanishishni uyushtirish va slayd filmlarni namoyish etishga tayyorlaydi.Prezentasiya- bu slaydlar va maqsus effektlar to`plami bo`lib, ularni ekranda ko`rsatish, tarqatiladigan material, dokladni plan va konspekti shaklida bita faylda saqlanadi. Slayd-bu prezentasiyaning aloqida kadri bo`lib, o`z ichiga matnni , sarlavqalarni , grafik va diagrammalarni olish mumkin. Dizayn qolipi- professional tomonidan oldindan tayyorlab qo`yilgan grafiklar,bo`yoklar, jilolar, tovushlar namunasi bo`lib, ular slaydlarda ishlatish uchun mo`ljallangan.Animasiya- bu slaydlarni namoyish qilish va ko`rsatishda ularni samaradorligini oshiruvi tovush , rang, matn va qarakatlanuvchi effektlar va ularni yiqindisidan iborat.Power Point bir nechta slaydlarga ega bo`lgan prezentasiya faylini ochadi. Bu dastur foydalanuvchiga qar xil mavzularda katta miqdorda prezentasiya qoliplarini taqdim etadi.Bu qoliplar maqsus usulda jiqozlangan slaydlarga ega. Slayd maydonchasiga matnni, grafikani, jadval va diagrammalarni joylashtirish mumkin. Undan tashqari biz didimizga mos dizayn tanlab san'atkorona jiqozlashgan prezentasiya qolipini o`zgartirishimiz mumkin. Bunda prezentasiya mazmuni saklab qolinadi,faqat uning tashqi ko`rinishi o`zgaradi. Power Point programmasini quyidagi ketma - ketlikda ishga tushiriladi. Pusk- Programmi- Power Point Power Point programmasining asosiy elementlari. 1. Ekranda axborotlarni ifodalash. Power Point foydalanuvchiga ishlash va axborotlarni qar xil ko`rinishlarini tomosha qilish imkoniyatini beradi. Dastur bosh oynasining quyi qismidagi tugmachalardan birini bosib 5 ta ko`rinishlar bilan tanishish mumkin.oSlaydlar qiyofasi ancha qulay qolda bo`ladi, agar biz oqista qar bir slaydni shakllantirsak ,unga jiqoz tanlasak, unga matn yoki grafika joylashtirsak.1.Prezentasiya matni bilan ishlash uchun tuzilma qiyofasini o`rnatish kerak. Bu qolda slaydlar sarlavqasi,prezentasiyaning matn va tuzilmasi bilan tanishib chiqish mumkin bo`ladi.Slaydlarni saralovchi qiyofasi slaydlarni ekrandagi muddatli boshlash uchun juda qulaydir. Bundan tashqari bu rejimda slaydlarni almashtirish mumkin. 2. qayd (belgilar) qiyofasi dokladlarga belgilar qo`yish uchun ishlatiladi. 3. Namoyish bajarilgan natijasini qurishda ishlatiladi. Bu rejimda slaydlar navbati bilan ekranga chiqariladi. Kerakli kiyofani qurish uchun "Vid"menyusidagi komandani foydalanish mumkin. Namunalar bilan ishlash. Prezentasiya kiyofasini yaxshilash uchun uning barcha slaydlarini bir maromda jiqozlash kerak. Bundan tashqari qamma slaydlarga bittagina dizayn elementini joylashtirish uchun zaruriyat yaratiladi. Shuning uchun Power Point da barcha slaydlar uchun bir xilda jiqozlash imkoniyati mavjud. Bu namunalar bilan ishlash rejimda amalga oshiriladi. Bu rejimga kirish uchun Vid menyusidan "Obrazes" buyruqini chaqirish darkor . menyular slaydlar uchun "Obrazes slaydov" va "Obrazes zagolovkov" buyruqlari ko`rsatilgan. Ikkinchi buyruq titul slaydlarningnamunasini aniqlashda, birinchi esa prezentasiyaning barcha qolgan slaydlar qiyofasini aniqlashda ishlatiladi. "Obrazes slaydov" komandasida xar bir namuna uchun qanday o`zgarishlar kiritish uchun nima kilish kerakligi to`qrisida yo`l-yo`riqlar keltirilgan.San'atkorona jiqozlash. Prezentasiya tayyorlashning asosiy bosqichi - bu san'atkorona jiqozlashdir: chunki grafik qiyofasi ma'lumotlar matnlilarga nisbatan ko`rkamroq bo`ladi, ikkinchidan grafik qiyofa prezentasiyaning asosiy belgilarini ajratib ko`rsatishi yoki ma'ruzalarning murakkab qolatlarini tushunishni osonlashtiradi. Dizayn qolipi . Power Point foydalanuvchilarga mutaxassislar tomonidan tayyorlangan ko`p mikdordagi dizayn qoliplarini berib, format menyusidagi Primenit shablon dizayn komandasi yordamida bajariladi. Komanda chaqirilgach, bir nomli darcha ochiladi, dizayn qolipida chiqillatishni bajarsak, oldindan ko`rish darchasida uning tasvirini ko`ramiz. U yoki bu qolipni tanlash uchun unda qo`shimcha chiqillatishni bajarish kerak. Grafik ob'ektlar rasmni chizish. Power Pointda xar qanday murakkab grafik ob'ektlar rasmini chizish mumkin. Buning uchun Risovanie nomli asboblar paneli mavjud. Agar biz berilishi ko`rinishida tuzsak, u ekranda paydo bo`ladi. Rasm chizishning qo`shimcha vositalari Risovanie asboblar panelida joylashgan. Agar sichqoncha ko`rsatkichini istagan panelida to`qrilab, o`ng tomonidagi tugmachani bossak, u ekranda aks etadi. Power Point dagi asosiy rasm chizish usullari quyidagicha: qandaydir shaklni chizish uchun asboblar panelidan kerakli tugmani bosib rasm chizish asboblari tanlab olinadi; qar xil bir necha ob'ektlarni chizish uchun yoki tayyor bir xil amallarni bajarish uchun tugmachada ko`shimcha chiqillash bajariladi; qosil qilingan shakl ustida qandaydir amal bajarish uchun uni qoraytirish kerak; Boshqa ob'ektlar bilan butunlay yoki kisman to`silgan ob'ektni taqash uchun birinchi plandagi ob'ekt qoraytiriladi,so`ngra tugmacha bosib turiladi, kerakli ob'ektga qaratguncha; Ellips asbobi bilan aylana, Pryamougolnik bilan kvadrat, aylana dugasini chizish uchun rasm chizish jarayonida (Shift) tugmasini bosib turish kerak; Liniya asbobi bilan chizilgan chiziq gorizontal yoki vertikal bo`lishi uchun (Shift) tugmachasini bosilgan qolda ushlab turiladi; Sigriegta ob'ektlarni qoraytirish uchun (Shift) ni ushlab turib sichqoncha bilan ketma ket chiqillatiladi.Barcha chizmalarni qoraytirish uchun (Ctrl+A) tugmachalari bosiladi. Clip Art kutubxonasidagi rasmlar. Prezentasiyani jiqozlash uchun rasmlarga ega bo`lgan Microsoft Clip Art kutubxonasidan olish mumkin. Asboblar panelidagi Vstavit grafigi tugmachasini bosish bilan Clip Art kutubxonasiga kirish mumkin. Agar biz Razdeli ro`yqatida Vse razdeli elementini tanlasak, u biz alfavit tartibiga joylashgan kutubxonadagi qarfni ko`rishimiz mumkin. Ma'lum mavzudagi rasmlarni ko`rish uchun razdeli ro`yxatida uni tanlab olish kerak. Rasmni slaydga kiritish uchun unda qo`shaloq chiqillashni bajarishi kerak. Unda rasm qosil bo`lgach, biz uning ekrandagi qajmi va joyini ko`rishimiz mumkin. Power Point audio va videokliplarni prezentasiyalar tarkibiga kirish imkonini beradi. Bunday imkoniyatlar bilan tanishish maxsus apparatura-video va audio kartalar, yaxshi displey va juda sifatli akustik sistema ,audio va videofayllar kerak bo`ladi. Power Point muqitida prezentasiyalar yaratish texnologiyalari "Master soderjaniya" yordamida prezentasiya yaratish. Power Point programmasida chiqillash bo`lgandan so`ng Microsoft Office panelida ularning bosh oynasi va prezentasiyalar bilan ishlashda ko`mak beradigan axborotlarni o`z ichiga olgan "Polezniy sovet" nomli dialog darchasi qosil bo`ladi. Bu darchadagi "Sleduyushiy" tugmachasini bosib, navbatdagi maslaqatni o`qish mumkin. "OK"tugmachasini bosib darchani yopiladi.Power Point ning dialog darchasi yopilgach, prezentasiya qosil qilishning bir necha usullarini taklif qiladi:avtoiiymat Masterni qo`llab, prezentasiya nomini yoki prezentasiyani yaratish. Undan tashqari biz amaldagi prezentasiya faylini ochish imkonitiga ega bo`lamiz. Agar biz qar xil ma'ruzalar va reklama kompaniyalarida tayyorlash ishida tajribasizlik qilsak , u avtoqiymat Masteri yordamidan foydalangan ma'qul, ya'ni mos selektor tugmachasini tanlab, OK tugmachasi bosiladi. Natijada ekranda ketma-ket oyna dialog darchalari paydo bo`ladi. Ularda biz prezentasiyamiz asosiy tavsifnomalari uchun foydalanishimiz mumkin. Avtoqiymat Masterdagi navbatdagi dialog darchasiga o`tish uchun Dalee tugmasi bosiladi, oldingi darchaga o`tish uchun esa "Nazad" tugmachasi bosiladi. Titul slaydini jiqozlash uchun esa ma'lumotlarni kiritilgan darchaga biz o`zimiz to`qrisidagi ma'lumotlarni, firma nomini ikkisini kiritishimiz mumkin. Bu axborotlar titul slaydida joylashgan bo`ladi. Avtoqiymat Masterining 3- darchasi asosiy qisoblanadi va prezentasiyaning quyidagi xillari mavjud: strategiya tasvirnomalari: maxsulotlar sotuvi, xizmati yoki qoyalari: o`qitish: yutuqlar to`qrisida qisobot: noxush yangiliklar to`qrisida xabarlar va b.q. Masalan, biz maxsulotlar sotuvi, xizmati yoki qoyalar xilini tanladik. Bunda maxsulotimizning afzalligi, xizmat ko`rsatishi yangi qoyalar va shu kabilar to`qrisida gapirib berish mumkin. Agar bu darajagacha bizga ma'qul bo`ladigan bo`lmasa u xolda "Drugoy" tugmachani bosib, prezentasiya qolipi ro`yxatga olinadi. "Daje" tugmachasi bosilsa, avtoqiymat Masterni oxirgi darchasiga tushiladi. Aks qolda biz 4 - darchada prezentasiya jixozining ma'qul usulini tanlaymiz va gapimizni davob ettirishimiz mumkin. 5 - darchada biz prezentasiya olish usulini tanlaymiz va tarqatuv materiallarining bizga kerak yoki nokerakligini ko`rsatamiz. Shundan so`ng, 6 - darcha bizga prezentasiya yaratish bo`yicha qilingan ishlar yakunlanganligi to`qrisida xabar beradi va "Gotovo" tugmasi bosilishini ko`rsatadi. Birozdan keyin kompyuter ekranida prezentasiya titut slaydi ko`rinadi. qilingan ishning natijasini yo`qotmaslik uchun fayl menyudan "Soxranit" komandasini chaqirib prezentasiya mos papkaga joylashtiriladi. "S nulya" komandasi yordamida prezentasiya yaratish. Agar biz Rol Renii ni chaqirganimizda ochilgan diolog darchasini yoki biz ishlayotgan prezentasiya faylini yopsak, u xolda yangi prezentasiya xosil qilingan Fayl menyusidan Sozdat komandasini chaqirishga to`qri keladi. Shundan keyin ekranda Dizayni prezentasii faol qismi bilan sozdat prezentasiyu darchasi paydo bo`ladi. Bu dialog darchada prezentasiya qolip dizayn berish mumkin. Prosmotr darchasidagi slaydlardan birini chiqillatib, uni tasvirini ko`rish mumkin. Slayd qolip ustida qo`shaloq chiqillatsak, Sozdat slayd dialog darchasi ochiladi. Viberite avtorazmetki da yangi yaratilgan slayd uchun avtorazmetka aniqlash mumkin. Darchaning pastki o`ng tomonida uning namuna tasvirnomasi berilgan. Avtorazmetka namunasi ustida qo`shaloq chiqillatilsa, ekranda knopkali yangi slayd paydo bo`ladi. Vstavka menyusida Sozdat slayd tanlab olib, chaqirsak yangi slayd yaratilgan darchaga ega bo`lamiz. Vid Sozdat prezentasiyu darchasiga kelamiz. Agar Prezentasiya ko`proq faollashtirilsa, u xolda avtoqiymat masterini ishga tushirishva prezentasiya qolipini tanlash mumkin. Endi umuiy bo`limni joylashtiramiz. Biz MSOffice/Shabloni papkasidagi Power Point slaydlar ro`yxatini ko`ramiz. qozir bu yerda faqat Novaya prezentasiya qolipi joylashgan. Bu qolipda chiqillash bajarilsa, ekranda Sozdat slayd darchasi paydo bo`ladi. qo`shaloq chiqillatish bilan slaydning bizga kerakli qiyofasini tanlangach, ekranda slayd paydo bo`ladi, lekin u san'atkorona jixozga ega bo`lmaydi va biz mustaqil uning jixozini tayyorlashimiz mumkin bo`ladi. Power Point da prezentasiya yaratish va jixozlash. Prezentasiyani yaratish jarayoni 3 - bosqichga bo`linadi: prezentasiyani to`qridan-to`qri tayyorlash, ya'ni xar bir slaydni jixozlash. oq - qora variantdagi slaydlarni ko`rsatuvchi tarqatuvchi materiallarini tayyorlash; namoyish, ya'ni tayyor slaydlarni ko`rsatuv jarayoni; I. Mashq. Bo`lajak prezentasiya mavzusini ayting, slaydlar miqdorini va razmetkasini aniqlang. Slaydlarni jixozlash variantlari ustida bosh qotiring. Power Point ni ishga tushiring. Power Point darchasi paydo bo`lsin. Sozdat novuyu prezentasiyu tanlov maydonida Pustuyu prezentasiyu ni tanlang. Slaydlarni belgilashning qar xil variantli ko`rsatadigan pokaz slayd darchasi paydo bo`ladi. Format menyusida Primenit shablon dizayna komandasini toping. Dizayn qoliplari bir xilda prezentasiya yaratish imkonini beradi. Klaviaturadan sarlavqa va sarlavqacha matnini kiriting. Buning uchun sichqoncha bilan chiqillating va matnni kiriting. Matn tanlab olingan dizayn qolipiga mos ravishda jixozga ega bo`ladi. 1 - slayd tayyor. Yangi slaydni kiritish uchun (Vstavka-Sozdat slayd) komandasini bajaring. Sozdat slayd belgilovchisini tanlang. Sarlavqa metka-zapolnitelya da sichqoncha bilan chiqillatib yangi sarlavqa kiritish imkonini beradi. Chap ustunning metka-zapolnitel da chiqillash matn kiritish imkonini beradi. Ustun ichida yangi abzas (so`z boshi) ga o`tish (Enter) komandasi orqali bajariladi. Birinchi ustun matn bilan to`lgach, ikkinchi ustun menyu-zapolnitel da chiqillating. Oldingi slayd singari yangi slaydni xam tayyorlang. Bu ishni quyidagi sxema bo`yicha mustaqil bajaring: yangi slayd quying; mos belgilovchi tanlang; matn kiriting; zaruriyat yuzasidan matnni bir necha ustunlarga joylang; zarur bo`lib qolsa, metka-zapolnitelni siljiting; matnni xoxishga qarab tartibga soling. Fayl-pechat komandasini bajaring. Pechatat ro`yxatni varaqdagi kerakli slaydlar miqdorini tanlang, cherno-beliy pereklyuchatelini faollashtiring . Namoyish qilish uchun Vid - Demonstrasiya komandasini bajaring. Birinchi slayd ekranda to`la xolda paydo bo`ladi. Namoyish rejimida navbatdagi slaydga o`tish chiqillatish (sichqoncha bilan) orqali bajariladi. Power Point programmasining boshqa amaliy programmalar bilan o`zaro aloqasi. Bizning prezentasiyamizda elektron jadvalini qo`llash uchun Excel, Word dasturlarining yordami kerak bo`ladi, chunki jadvalni boshqa joyda tuzib prezentasiyamizga joylashtirish mumkin bo`ladi. Word - jadvalini Power Point da ishlatish. Biz Power Point da jadval tuzishimiz mumkin. Lekin agar jadval Word da tuzilgan bo`lsa, uni prezentasiyada qo`llash mumkin, xatto kerak qam. OLE deb atalgan sheki tomonlama xaraktli magistrali imkoniyatidan foydalanib, Word jadvalni slayd bilan boqlash mumkin. OLE qisqartirilgan so`z bo`lib ob'ektlarni boqlash va tadbiq etish (object linking and embedding) mazmunini anglatadi. Dasturda Windows madagi faylni ikkinchi bir dasturga ixcham kiritish va joylashtirish imkonini beradi. Agar biz shu kabi axborotlarni tadbiq etsak, u xolda bu axborot saqlanayotgan joyidagi barcha xujjatlar bilan birga uzatiladi. Agar u boqlansa, biz uni xoqlagan joyida saqlashimiz va u bilan ota-ona dasturida ishlashimiz mumkin. Xar gal bu boqlangan xujjatni ochishda, bu xujjat avtomatik ravishda yangilanadi. Power Point jadvalini tuzish qiyin emas: faqat Sozdat slayd I vibrat slayd s tablisey tugmachasiga murojaat qilish kifoya. Word javdvalini slaydga qo`shish biroz murakkab. Jadvalni slaydga joylashtirishdan oldin Windows dasturidagi Bufer obmenada nusxasini olish darkor. Bu jarayon quyidagi ko`rinishga ega: " Kursorni xoqlagan joyga qo`yib, Word da jadvalni qoraytiramiz va Tablisa, Videlit tablisu larni tanlaymiz. " (Ctrl+c) ni bosamiz yoki Pravka, Kopirovat larni tanlaymiz. Natijada qoraytirilgan jadval Bufer obmenada nusqalanadi. " Power Point dasturi ishga tushiriladi. Buning uchun Office asboblari panelidagi Power Point tugmasi bosiladi. " Slaydlarni ko`rish rejimda o`tiladi va jadvalni o`rnatmoqchi bo`lgan yoki Sozdat slayd tugmasidan foydalanib, yangi slayd yaratilmoqchi bo`lgan slayd topiladi. " Pravka, Spesialnaya vstavka tanlanadi. " Ob'ekt dokument Microsoft Office da chiqillatiladi. Keyin svyazat selektr tugmasi bosiladi. Vstavit ni tanlagach, biz jadvalni tadbiq etamiz va boshlanqich xujjatlar bilan barcha aloqalarni uzamiz. " Ok tugmasini chiqillatamiz. Boqlanish yaxshi qo`llaniladigan xollar shuki, agar joylashtrilgan ma'lumotlarni ko`p marta taxrirlash to`qri kelsa, lekin Word jadvalini prezentasiyaga nusxalash uchun quyidagilarni bajarish kerak: o Word da jadval qoraytiriladi. o (Ctrl+c) bosiladi yoki Pravka, Kopirovat tanlanadi. o Power Point ga o`tiladi. o Bizga kerakli slaydga o`tiladi. o Slaydni ko`rish rejimiga o`tiladi. o (Ctrl+v) yoki Pravka, Vstavit tanlanadi. (Buferdagi jadvalni chiqarish uchun) Excel elektron jadvalini slayd blan ulash. Dasturlar aro ma'lumotlarni uzatish uchun biz ko`p marta Bufer obmena yordamiga muxtoj bo`lamiz. Excel elektron jadvalini ochib quyidagi qadamlarni bajarish kerak. o Nusxalanuvchi yacheykalar qoraytiriladi. Bufer obmenaga nusxa ko`chirish uchun (Ctrl+c) bosiladi. o Power Point ga ko`chiriladi, Slaydlarni saralash rejimida. o Elektron jadval joylashadigan yoki yangi slayd yaratilgan slaydga o`tiladi. o Pravka, spesialnaya vstavka tanlanadi. o Microsoft Excel dagi ob'et listga chiqariladi va svyazat selektr tugma bosiladi. o Ok tugmasida chiqillash bajariladi. Power Point oynasining asosiy elementlari Menyu katori. Microsoft Office ning boshka programmalari kabi Power Point da xam "Fayl", "Okno" va "q" menyulari standart. Kuyidagi jadvalda Power Point menyular nomlari va kiskacha tavsiflari keltirilgan. Menyu Tavsifi Fayl (File) Fayllarni yaratish, saklash, ochish va nomini uzgarrtirgan xolda saklash, chop etish va x.klar, programmadan chikish kism menyulari bor. Pravka(Edit) Odatdagi komandalar "Otmenit"(oxirgi xarakatni inkor etish), "Virezat"(Windows bufer xotirasiga nusxasi kolmagan tarzda olish), "Kopirovat "( Windows bufer xotirasiga nusxasini olish), "Vstavit"( Windows bufer xotirasiga olingan ob'ekt yoki matnni kuyish) va boshka fayllar alokani yulga kuyish, kidirish, almashtirish komandalari mavjud. Vid(View) Bunda ayrim instrumentlar paneli, lineyka va yunalishlarni kurinishlarni boshkarish komandalari bor. Vstavka(Insert) Prezentasiyaga turli elementlarni kuyish komandalari bor. Format(Format) Formatlashning barcha boshkarish komandalari. Masalan: shrift, tugirlash, interval, rang, soya va x.klar. Servis(Tools) Servis komandalar , masalan: orfografiya va x.k standart komandalar maxsus Power Point uchun animasiya effektlari, slaydlar almashinishi va boshka komandalar. Risunok(Draw) Prezentasiyada ob'ektni manipulyasiya(boshkarish) komandalari, bunga ob'ektlarni guruxlash, burish, masshtablash va x.klar kiradi. Okno(Window) Standart "okno" menyusi komandalari va maxsus " Po stranise" komandasi varakma-varak barcha ochilgan prezentasiyalarni kurish imkonini beradi. q(Help) Standart yordam komandalaridan iborat. Instrumentlar palitrasi. Instrumentlar palitrasi. Standart instrumentlar palitrasi. Sozdat - ixtiyoriy yangi prezentasiya yoki slayd yaratish mulokat oynasi paydo buladiva yaratiladi o Otkrit - "Otkritie fayla " (Open Fill) mulokat oynasi paydo buladi va oldindan yaratilgan shablon ,struktura va prezentasiyalarni oladi . o Soxranit - Joriy prezentasiyanisaklaydi. Standart instrumentlar palitrasi. Sozdat - ixtiyoriy yangi prezentasiya yoki slayd yaratish mulokat oynasi paydo buladiva yaratiladi Otkrit - "Otkritie fayla " (Open Fill) mulokat oynasi paydo buladi va oldindan yaratilgan shablon ,struktura va prezentasiyalarni oladi . Soxranit - Joriy prezentasiyanisaklaydi. Pechat -- Joriy prezentasiyani chop etadi . Orfografiya-- Joriy prezentasiyadagi xatoliklarni tekshiradi. Virezat - Belgilangan matn yoki ob'ektni uchirgan xolda Windows bufer xotirasiga oladi . Kopirovat - Matn yoki obekt nusxasini Windows bufer xotirasiga oladi. Vstavit - Bufer xotirasiga olingan matn yoki obektni kuyish. Kopirovat Format - Formatlashning barcha atributlarini boshka matn yoki obektda kullash formatlash imkonini beradi. Otmenit - Oxirgi xarakatni inkor etish, barcha xarakatlarni inkor etib bulmaydi. Vernut - Oxirgi xarakatni takrorlash o Giperssilka - Giperssilka mulokat oynasi paydo buladi va junatilishi lozim bulgan programma, fayl , papka tanlanadi. o Panel Web - Web paneli. o Vstavit tablisu Microsoft Word - Microsoft Windows jadvalini prezentasiyaga uzining ulchamini kuyish. o Vstavit tablisu Microsoft Excel - kursatilgan ulchamda Microsoft Yexcel jadvalini kuyish. o Vstavit diagrammu - Diagrammalar kuyish . o Vstavit grafiku - Microsoft Clip Art Gallery dan rasmlar kuyish. o Sozdat slayd - "Sozdat slayd " mulokat oynasi orkali yangi slayd kuyish. o Razmetka slayda - slaydlarni turini tanlash mulokot oynasi paydo buladi. o Primenit oformlenie - prezentasiyani rasmiylashtirish. o Cherno- beliy - Prezentasiyani ok-kora variantda aks ettiradi. o Izmenenie masshtaba - Masshtabni uzgartirish prezentasiya masshtabini kattalashtirish yoki kichiklashtirish imkonini beradi. o Spravka - Bu tugmacha bosilishi bilan sichkoncha kursatkichi q belgisi bilan paydo buladi va buni ixtiyoriy tugmachaga turtish orkali Power Point elementining oynasining ixtiyoriy elementi xakidagi ma'lumot ekranga chikadi.Pokaz slaydov menyusida slaydlarning animasiyasi, slaydlarning almashinishi, slaydlarni demonstrasiya kilish ishlari va boshka slaydlar ustida amallar bajarish mumkin. Bulardan Effekti animasii - Prezentasiyani demonstrasiya kilishda animasiya effektlari beriladi . Premenit shablon dizayna - Tanlangan shablon dizaynini prezentasiyaga kullash. Nastroyka animasii kism menyusi orkali tekstlar, ob'ektlarni foydalanuvchi xoxlagan tartibda, ya'ni Power Point dagi yaratilgan tartibda ekranga chikaradi(rasm-3.12) Rasm-3.13da slaydlarni almashinishi mulokat oynasi keltirilgan. Bunda slaydlar avtomatik yoki turtish orkali alamashinishi, slaydlar utishi (sekin, urtacha va tez) animasiyalari effektlari tanlanadi. Prezentasiyani kurish uchun kuyidagi xolatlardan(ekranning pastki kismida joylashgan) foydalaniladi. Slaydi : xar bir slayd aloxida uzining detallari bilan aks ettiradi. 2 - Struktura : slayddagi mantikiy tuzilishini kurish,agar slayd fakat matnlardan iborat bulsa tugri chizik ,agar grafik elementlar bulsa kushimcha detallar buladi.Chapda slayd sarlavxasi va nomeri buladi . 3 - Sortirovshik slaydov : bir nechta slaydni ekranda tulaligicha kursatadi. 4 - Stranisi zametok : belgilashlarni kiritish. 5 - Demonstrasiya : slaydlarni demonstrasiya kilish . ESC tuxtatish,ekranning tula koplangan xolda demonstrasiya Slayddan slaydga utish PageUp va PageDn. Kuyida kafedrani reklama kiluvchi kichik prezentasiyani tayyorlash boskichlari keltirilgan . o Fayl menyusida sozdat ctrl+N orkali prezentasiya yaratiladi.Bunda "sozdat prezentasiya" mulokat oynasi paydo buladi. "Dizayni prezentasiya" vkladkasi orkali ixtiyoriy prezentasiya turi tanlanadi Puls dizayn turini tanlaymiz va OK yoki Enter bosiladi.Keyin Sozdat slayd mulokat oynasi paydo buladi ,bunda slayd kanday turda yaratilishi tanlanadi va OK bosiladi. o Sichkonchani bir marta turtish orkali Informatika kafedrasi degan tekst kiritila. o Vistavka menyusi dagi risunok kism menyusi dan kartinki yoki standart instrumentlar panelidagi Dabavit kartinku tugmachasi orkali "Microsoft Clip Gallery 3.0" dan kerakli rasm tanlanadi va Vstavit orkali slaydga kuyiladi. Obekt ulchamlarini vizual uzgartirish mumkin. o Vstavka menyusidagi Sozdat slayd yoki Standart instumetlar panelidagi sozdat slayd orkali ikkinchi slayd yaratiladi. o Kerakli obektlar,rasmlar ,matnlar kiritiladi va bir nechta slayd yaratiladi. o Pokaz slaydov menyusida slaydlar almashinish effekti tanlanadi.Bunda sekin otkrivanie vpravo - vverx, turtish orkali yoki avtomatik 2 sekunddan keyin slayd almashinishini tanlaymiz va primenit po vsem orkali barcha slaydlarga tatbik etamiz.Pokaz slaydov menyusidagi Nastroyka animasiya orkali slaydlardagi obektlar ,suzlarni ekranda paydo bulish turlari tanlaymiz .Misol uchun, Informatika kafedrasi suzini effekt vkladkasi orkasida vrashenie effektini , Poyavlenie teksta po slovam turini tanlaymiz. Animasiyasiga Vremya vkladkasi orkali vklyuchit yoki viklyuchit ob'ekt yo tekstlarni animasiyaga kiritiladi yoki olib tashlanadi. Pokaz slaydov menyusidagi Pokaz kism menyusi orkali prezentasiya demonstrasiya kilinadi. Kuyida rasm 3.14 da Sortirovshik slaydov orkali slaylar kurinishi keltirilgan. 15-Mavzu. Kompyuter grafikasi haqida tushuncha. Adobe Photoshop dasturi yordamida tasvirlarni qayta ishlash 1. Kompyuter grafikasi qaqida tushuncha. 2. Adobe Photoshop dasturi qaqida ma'lumot. 3. Dastur menyusi. 4. Dasturdagi uskunlar paneli. 5. Dasturda darchalar bilan ishlash. 1. Kompyuter grafikasi qaqida tushuncha. Axborotni grafik shaklda ishlab chiqish, taqdim etish, ulrga ishlov berish, shuningdek, grafik ob'ekktlar va fayllarda bo`lgan nografik ob'ektlar o`rtasida boqlanish o`rnatishni informatikada kompyuter grafikasi deb ataladi. Kompyuter grafikasi uch turga bo`linadi: rastrli grafika; vektorli grafika; fraktal grafika. Ular o`rtasidagi asosiy farq nurning displey ekrandan o`tish usulidan iborat. Eslab qoluvchi elektron-nurli trubkalarga ega vektorli qurilmalarda nur berilgan traektoriya bo`ylab bir marta chopib o`tadi, uning izi esa ekranda keyinga buyruq berilguncha saqlanib qoladi. Vektorli grafikaning asosiy elementi - chiziqdir. Vektorli grafika bilan ishlovchi dasturiy vositalar birinchi navbatda tavirlarni yaratishga mo`ljallangan. Rastrli qurilmalarda tasvir ularni tashkli etuvchi nuqtalar majmuasidan vujudga keladi. Bu nuqtalar piksellar deb ataladi. Rastr - bu ekranning butun maydonini qoplovchi piksellar matrisasidir. Rastrli grafikaning asosiy elementi nuqtadan iborat. Rastrli tasvirlar bilan ishlashga mo`ljallangan ko`pgina grafik muxarrirlar asosan tasvirlarga ishlov berishga mo`ljallangan. Fraktal badiiy kompozisiyani yaratish - bu tasvirni chizish yoki jiqozlash emas, balki uni dasturlashdir, ya'ni bunda tasvirlar formulalar yordamida quriladi. Fraktal grafika odatda o`yin dasturlarida qo`llaniladi. 2. Adobe Photoshop dasturi qaqida ma'lumot. Adobe Photoshop Adobe System, Inc kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan bo`lib, rastrli grafikada taqrir qiluvchi, foydalanishdagi aloqida qulayliklari bilan mashqur bo`lgan dasturdir. Adobe Photoshop dasturi yordamida fotosuratlarga qo`shimchalar kiritish, ulardagi doqlarni o`chirish va eski rasmlarni qayta ishlash va tiklash, rasmlarga matn kiritish, qo`shimcha maxsus effektlar bilan boyitish, bir fotosuratdagi elementlarni ikkinchi fotosurtaga olib o`tish, surtdagi ranglarni o`zgartirish, almashtirish mumkin. Adobe Photoshop imkoniyatlari keng qamrovli bo`lib, u gazeta va jurnallarni turli-tuman rasmlar bilan boyitishda juda katta qulayliklar yaratadi. Adobe Photoshop dasturi ishga tushirilgandan so`ng ekranda dastur oynasi qosil bo`ladi. Oynaning yuqori qismida sarlavqa satri va Vindovsga xos elementlar joylashadi. Sarlavqa satridan so`ng menyu satri joylashgan. 3.Dastur menyusi. Dastur menyusi 9 bo`limdan iborat: Fayl, Pravka, Izobrajenie, Sloy, Videlit, Filtri, Vid, Okno, Pomosh. Fayl menyusi tarkibi Buyruq nomi Tavsifi Noviy Otkrit Otkrit kak Soxranit Soxranit kak Soxranit kopiyu Vernut Pomestit Import Eksport
Ustanovka stranisi Pechat
Nastroyka sveta Adobe online Vixod Yangi fayl yaratish Faylarni diskdan o`qish Faylni qanday ko`rinishda ochishni tanlash. Faylni xotiraga mavjud formatda joylashtirish Faylni xotiraga boshqa nom bilan yozish. Ushbu buyruq fayl nomi, formati va direktoriyasi kabi atributlarni o`zgartirishda foydalaniladi. Tasvir nusxasini xotiraga joylash Tasvirni dastlabki qolatiga qaytish Boshqa mustaqil fayl bilan birlashtirish Boshqa direktoriyada joylashgan faylni Adobe Photoshop dasturiga olib kirish Tasvirni boshqa direktoriyaga jo`natish Fayl qaqidagi ma'lumotlarni kiritish Tasvirni printer yordamida chop etishga tayyorlash Tasvirni printerga jo`natish Adobe Photoshop dasturini kerakli tartibda sozlash Tasvir ranglarini sozlash Internet bilan boqlanish Adobe Photoshop dasturidan chiqish Pravka menyusi tarkibi Buyruk nomi Tavsifi Vernut Rezat
Kopirovat
Vstavit V Ochistit Zalit Shtrix Transformasiya Transform Ochistka Tasvir ustida bajarilgan oxirigi amalni bekor qilish Tasvirning ajratilgan qismini muvaqqat xotiraga olish Nusxa olish Muvaqqat xotiradan kursor ko`rsatgan joyga qo`yish Muvaqqat xotiradan belgilangan joyga qo`yish Tasvirda belgilangan maydonni tozalash, o`chirish. Bunda o`chirilgan maydon fon rangiga bo`yaladi. Tasvir yuzini asosiy rang bilan bo`yash Tasvirda belgilangan maydonni shtrixlab ko`rsatish. Tasvir shaklini o`zgartirish Tasvir shaklini turli ko`rinishlarda o`zgartirish Istoriya darchasida tasvir olib borilgan o`zgartirish amallarini butunlay o`chirish. Bu amal bajarilgandan so`ng o`zgartirishlarni ortga qaytarish mumkin emas. Izobrajenie menyusi tarkibi Buyruk nomi Tavsifi Rejim Nastroyka Dublikat Nalojit izobrajenie Vichislenie Razmer izobrajeniya Razmer xolsta Obrezanie Perevernut xols Gistogramma Rang modellarini o`zgartirish Tasvir ranglarini sozlash Tasvirdan nusxa olish Tasvirni kushimcha ranglar bilan boyitish Tasvirdagi ranglar kanallarini uchirish Tasvir shaklini va o`lchamlarini o`zgartirish Tasvir ramkasi o`lchamlarini o`zgartirish Belgilangan maydondagi tasvirni kesib olish Xolstni soat strelkasi bo`ylab yoki soat strelkasiga qarshi 1800, 900 burish Tasvirdagi ranglar miqdori qaqidagi ma'lumotlar darchasi Sloy menyusi tarkibidagi qo`shimcha buyruqlar Buyruk nomi Tavsifi Noviy Dublikat sloya Udalit sloy Effekti Gruppa s predidushim Razgruppirovat Skleit vse sloi Yangi qatlamni qosil qilish qatlam nusxasini qosil qilish Mavjud qatlamni muvaqqat xotiradan o`chirish qatlamga turli effektlarni qo`shish qatlamlarni bir-biriga birlashtirish qatlamlarni bir-biridan ajratish Mavjud barcha qatlamlarni birlashtirish Videlit menyusi tarkibi Buyruk nomi Tavsifi Vse Ubrat videlenie Videlit zanovo Obratno Svetovoy ryad Modifisirovat Uvelichit Preobrazovivat videlenie Soxranit videlenie Tasvirni belgilash Tasvirning belgilangan qismini muvaqqat xotiradan o`chirish qaytadan belgilash So`nggi bajarilgan amalni qaytarish Tasvirdagi ranglar asosida belgilash maydonini aniqlash Belgilash chiziqini piksellarda kengaytirish Belgilash maydonini kengaytirish Belgilangan maydon shaklini o`zgartirish Belgilangan maydon shaklini xotiraga joylashtirish Filtri menyusi tarkibidagi qo`shimcha buyruqlardan tasvirni qo`shimcha effektlar bilan boyitishda foydalanish mumkin. Vid menyusi tarkibi Buyruk nomi Tavsifi Noviy vid Uvelichit Umenshit Pokazat ves ekran Realniy razmer Razmer pechatnogo ottiska Vikl. Lineyki Asosiy tasvirni yangi darchada ochish Tasvirning ekrandagi kurinishini kattalashtirish Tasvirning ekrandagi kurinishini kichraytirish Tasvirni butun ekranga yoyish Tasvirning real ulchamlardagi kurinishi Tasvirning bosma shakldagi kurinishi Chizgichlarni urnatish Okno menyusi tarkibi Buyruk nomi Tavsifi Kaskad Mozaika Uporyadochit znachki Zakrit vsyo Vkl. Panel Vkl.navigator Pokazat informasiyu Pokazat svet Vkl.kisti Vkl.sloy
Pokazat deystviya
4. Uskunalar paneli Adobe Photoshop programmasi darchasida turli asboblar tugmachalar joylashgan. Xar bir tugmacha Adobe Photoshop programmasining biror komandasini anglatadi. Agar darchada asboblar paneli bulmasa menyu satrining Okno punktida Vkl panel komandasini tanlang. Adobe Photoshop programmasida jami 46 ta asboblar mavjud bulib, ulardan 20tasi bevosita programma ishga tushirilganda darchada kuzga tashlanib turadi. Kolganlarini kushimcha komandalarni bajarish orkali ishga tushirish mumkin. Agar asboblar panelida joylashgan tugmachani ostki kismi ung burchagida kichik uchburchak shakli tasvirlangan bulsa, bu tasvir ushbu tugmacha tarkibida uxshash komandani bajaruvchi asboblar yashiringanlidan darak beradi. Kuyida Adobe Photoshop programmasida ishlash jaraenida keng kullaniladigan asboblarning kiskacha tavsifi keltirib utiladi: Pryamougolnaya oblast: tasvirda tugri turtburchak shaklidagi maydonni belgilab olish uchun kullanildi: Bu asbob yordamida tasvirdagi aloxida maydonni belgilab olingandan keyin tasvirga kiritilgan barcha uzgarishlar fakatgina belgilangan maydon ichiga ta'sir etadi. Ushbu tugmachaga kushimcha tarzda Shift klavishasi ishlatilsa, belgilangan maydon xududi ortadi. Shift tugmasi urniga Alt tugmasi kullanilgan takdirda belgilangan maydon xududi kiskaradi. Ushbu amal Lasso va Volshebnoy palochke asboblari Bilan ishlashda kullaniladi. Ellipticheskaya oblast: tasvirda doira shaklidagi maydonni belgilab olish uchun kullaniladi. Bu asbob yordamida tasvirdagi aloxida maydonni belgilab olingandan keyin tasvirga kiritilgan barcha uzgarnishlar belgilangan maydon ichiga ta'sir etadi. Stroka pikseley: tasvirda gorizontal shakldagi chizikni belgilaydi. Amalda bu asbob juda kam kullaniladi. Stolbes pikseley: tasvirda vertikal shakldagi chizikni belgilaydi. Amalda bu asbob juda kam kullaniladi. Kadrirovanie: ushbu asbob asosan tasvir chetlarini va keraksiz kismlarini kesib tashlash uchun kullaniladi. Kadrirovanie komandasi aktivlashtirilganda tasvir tugri - turtburchak shaklidagi ramka xosil buladi. Ramkaning chetlari kichik kvadratchalar yordamida ramka xajmi uzgartiriladi. Tasvir ramka ostiga olingandan sung Enter tugmasi bosilsa, ramka tashkarisida kolgan ortikcha bulaklar kesib tashlanadi. Ushbu komandani Esc tugmachani bosib rad etish mumkin. Peremeshenie: ushbu asbob tasvirdagi belgilangan maydonni va keraksiz kismlarni kesib tashlash uchun kullaniladi. Ba'zan Peremeshenie komandasi bajaradigan Ayni jarayonni boshka ayrim asboblar yordamida amalga oshirish mumkin. Lasso: tasvirdagi turli shakldagi ob'ektlarni belgilash uchun ishlatiladi. Mnogougolnoe lasso: asosan tasvirdagi tugri chiziklardan iborat ob'ektlarni belgilashda ishlatiladi. Alt tugmachasi Bilan kullanilganda oddiu Lasso asbobi vazifasini bajaradi. Magnitnoe lasso: bu asbob ishlatilganda Adobe Photoshop programmasi tasvirdagi ob'ekt chegaralarini uzi belgilaydi. Ammo bu asbob piksellardagi ranglarni ranglarni uzgarishiga boglik tarzda chegaralarni aniklashi bois kam kullaniladi. Volshebnaya palochka: bir-biriga yakin bulgan arngdagi piksellar joylashgan maydonni belgilaydi. Shift tugmasi Bilan birgalikda kullansa belgilangan maydon xajmi ortadi. Alt ishlatilganda esa belgilangan maydon xajmi kamayadi. Aerograf: tasvirni buyashda ishlatiladi. Aerografni bir joyda ushlab turish siyoxni tasviri buylab ketish effektini beradi. Buyokni tasvir buylab okishi kursorni kuyib yubormaguncha davom etadi. Odatda bu asbob Bilan yumshok muyokalamlari ishlatiladi. Aerograf kursorini ushbu asbob ustida bosish yoki klaviaturadgi J tugmachasini bosish orkali aktivlashtiriladi. Kist: aerograf asbobi kabi tasvirni buyashda ishlatiladi. Ammo kist yordamida tasvirni sifatli buyash mumkin. Bu asbob aerografga nisbatan kup kullaniladi. Kist asbobini V klavishasini bosish orkali aktivlashtirish mumkin. Brushes darchasi yordamida buyok muykalamlarining shaklini uzgartirish mumkin. Shtamp: tasvirdagi kichik bir bulak nuxasini kuchirish uchun ishlatiladi. Bu asbob tasvirdagi ayrim nuksonlarni doglarni yukotish va eski rasmlarni tiklashda keng kullaniladi. Kist predidushix sostoyaniy: Bu asbob tasvir xakidagi dastlabki ma'lumotlar asosida ishlaydi. Uning yordamida tasvirga kiritilgan sunggi uzgartirishlarni bekor kilish mumkin. Lastik: Tasvirni uchirish uchun ishlatiladi. U kullanganda tasvirda fon koysi rangda bulsa, usha rangdagi chiziklar xosil buladi. Alt tugmasini kullash yordamida kompyuter xotirasiga olinmagan sunggi uzgartishlarni bekor kilish mumkin. Lastik asbobi Ye klavishasini bosish orkali aktivlashtiriladi. Karandash: Turli chiziklarni chizish uchun foydalaniladi. Alt klavishasi bosilgandakursorning ekrandagi tasviri uzgaradi va bevosita tasvirdan kerakli rangni tanlash mumkin. Bu amal bajarilgandan sung Karandash usha rangda chizik tortadi. Liniya: Tugri chiziklarni chizishda kullaniladi. Razmivka: Ushbu asbob ishlatilganda, tasvirdagi yorkinlik pasayadi. Alt tugmasi bilankullanganda yorkinlik ortadi. Rezkost: Ushbu asbob ishlatilganda tasvirdagi yorkinlik ortadi.Alt klavishasi Bilan kullanganda esa tasvir xiralashadi. Pales: Tasvirdagi ranglar chaykaltirib, tasvirdagi ob'ektlar urtasidagi chegaralarni bir- biriga kushishga xizmat kiladi. Osvetitel: Piksellardagi ranglar yorkinlashadi. Alt klavishasi bilan kullanganda esa piksellardagi ranglar xiralashadi. Zamenitel: Tasvir ustida xarakatlantirilganda piksellardagi ranglar koramtir tus oladi. Gubka: Tasvir ustida xarakatlantirilganda, tasvirdagi ranglar mikdori pasayadi. Gubka bir joyda kup xarakatlantirilsa tasvirning usha joyi kulrang tus oladi Pero: Peroni tasvir ustidaxarakatlantirilginda, nuktalar xosil buladi. Ushbu nuktalar yerdamida chizilgan tasvirni uzgartirish mumkin. Magnitnoe pero: Bu asbob xuddi Magnitnoe lasso kabi xarakatlanadi. Biror bir tasvirdagi ob'ekt atrofida xarakatlantirilganda, Adobe Photoshop programmasining uzi ob'ekt chetlarini belgilab chikadi. Proizvolnoe pero: Juda kulay asbob bulib, xoxlagan shakldagi tasvirni uning yordamida ifodalash mumkin. Vstavit tochku: Pero yordamida chizilgan chizik ustiga kushimcha nuktalarni kushadi. Udalit tochku: Pero yerdamida chizilgan chizik ustidagi ortikcha bulgan nuktalarni uchiradi. Neposredstvennoe videlenie: U yoki bu Pero Bilan chizilgan chiziklarni taxrirlash uchun xizmat kiladi. Uning yordamida chizikdagi nuktalarni yakka tartibda xarakatlantirish va kerakli joyga siljitish mumkin. Preobrazovat tochku: Tasvir ustida chizilgan chizikchalarda urnatilgan xar bir nukta burchak yoki yoy vazifasini bajaradi. Ushbu asbob yordamida nuktalarning vazifalarini uzgartirish, ya'ni yoyni burchakka va burchakni yoyga almashtirish mumkin. Buning uchun kursorni nusxa ustiga olib borib sichkonchani chap tugmasi bir marta bosiladi. Tekst: Ushbu asbob yordamida tasvirga turli matnlarni kiritish mumkin. Tekst asbobi aktivlashtirilib, kursor tasvir ustida bosilsa matn kiritish uchun aloxida darcha xosil buladi. Bu darchada xarf ulchami, turi, rangi va boshka ulchamlari kiritiladi. Bu asbob yordamida kiritilgan matnni kayta taxrirlash imkoni mavjud emas. Tekst- maska: Tekst asbobi kabi bu asbob aktivlashtirilib, matn ustida bir marta bosilganda, Tekstovoy instrument darchasi xosil buladi. Lekin bu matn oddiy tekstdan tubdan fark kiladi. Xarflarning cheti xudi Lasso asyuoyuida belgilash kabi kurinishga ega buladi. Xarflarni turli ranglarga buyash va Peremeshenie asbobi yordamida urnidan siljitish yoki boshka rasmga olib utish mumkin. Vertikalniy tekst: Agar tasvirga pastdan yukoriga vertikal shaklda matn kiritmokchi bulsangiz ushbu asbobdan foydalanishingiz mumkin. Vertikalnaya tekst-maska: Xuddi Tekst maska asbobi kabi bir xil vazifani bajaradi. Ammo bu asbob kullanganida xarflar ustma-ust ustun kabi joylashtiriladi. Izmenitel: Tasvirda turli ulchovlarni bajarish uchun ishlatiladi. Bu asbob Bilan bir nuktadan ikkinchi nuktaga kursor olib borilishi kifoya.Adobe Photoshop programmasi avtomatik tarzda ikki nukta orasidagi masofani ulchaydi. Gradient: Bu asbob ishlatiganda, tasvirdagi belgilangan maydonda ranglar kombinasiyasi xosil buladi. Asosiy rangning tasvir foniga sizib utish effekti xosil buladi. Kovsh:Ushbu asbobdan asosan tasvirni yoki tasvirdagi ajratib olingan xududni buyashda foydalaniladi. Ranglarni kushimcha komandalarni bajarish orkali tanlanadi. Bu abobni aktivlashtirish uchun K tugmasi bosiladi. Pipetka: Tasvirdagi asosiy yoki tasvir foni rangini uzgartiradi. Pipetkani tasvir ustidagi biror nuktada bosish bilan usha nuktadagi, ya'ni pikseldagi rang asosiy rang sifatida tanlanadi. Agar ayni jarayonga Alt tugmasi kushilsa, tanlangan rang tasvir fonini uzgartirishga olib keladi. Viborka svetov: Ushbu asbob tasvirdagi ranglar xakidagi axborot olishga xizmat kiladi. Info darchasida belgi kuyilgan nuktada necha foiz kizil, kuk va kora ranglar mavjudligi xakidagi axborot xosil buladi. Ruka: Tasvirning kuzga tashlanmay turgan kismlarini kursatads. Buning uchun ushbu asbob aktivlashtirilib tasvir ustida sichkonchaning chap tugmasini bosgan xolda kerakli tomonga xarakatlantiriladi. Ayni jarayonni Adobe Photoshop programmasi darchasidagi Navigator yordamida xam amalga oshirish mumkin. Masshtab: Tasvirni kattalashtirish yoki kichraytirish uchun xizmat kiladi. Agar ushbu asbob bilan birgalikda Alt tugmasi ishlatilsa, tasvir kichrayadi. osnovnoy svet: Ushbu asbob ustida kursor ikki marta ketma-ket bosilganda xosil bulgan darchada kerakli rang tanlanib, OK yoki Enter bosiladi va tanlangan rangni Karandash, Kist, Aerograf,Gradient kabi asboblar yerdamida kullash mumkin. Svet fona: Ushbu bulim tanlanganda xosil bulgan darchada tasvir foninig rangi aniklanada tasvir fonidagi rang Lastochka va Gradient asboblar uchun kullaniladi. Pereklyuchenie svetov: Ushbu belgi tanlanganda asosiy rang bilan tasvir foni ranglari urni almashadi. Sveta po umolchaniyu: Bu belgi tanlanganda asosiy rang koraga va tasvir foni ranglari okka aylanadi. Mashiruyushie muravi: Bu tugmacha yordamida tez nikoblash xolati bekor kilinadi. Ekranda bellgilash chegaralari punktir chizik yordamida aks ettiriladi. Bistaya maska: Ushbu tugmacha tanlanganda tasvirdagi nikoblanmagan xudud kizil rang bilan buyaladi. Kist asbobi yordamida nikobga ishlov berish mumkin.Bunda kora rang bilan tasvir nikoblanadi, ok rang bilan nikob uchiriladi. Standartnoe okno: Asbob aktivlashtirilganda tasvir standart xolatda buladi. Polniy ekran s menyu: Bu xolat tasvir kompyuter ekraniga sigmagan xolda ishlatiladi. Ushbu asbob aktivlashtirilganda ekranda menyu satri va asboblar paneli koladi. Polniy ekran: Ekranda fakat tasvir va asboblar paneli xamda menyu satri kora fonda koladi. Tasvirning xakikiy ulchami Adobe Photoshop programmasida 100% li ulcham tasvirning real ulchami deyiladi. Tasvirning real ulchami kuyidagi amallarni bajarish orkali urnatiladi: " Menyular satrida Vid menyusida Realniy razmer komandasini tanlang " Ctrl+Alt+0 tugmalarini birgalikda bosish orkali " Asboblar panelidagi masshtab knopkosi tanlanadi Tula ekranli rejim Tasvir bilan ishlash jarayonida uning ulchamini bir necha marta kattalashtirish yoki kichraytirishga tugri keladi. Ana shunday xolatlarda tasvirni xoxlagan paytda dastlabki Polnoekranniy rejim xolatiga kaytish mumkin. Buning uchun kuyidagi amallarni bajarish kerak: " Menyular satrida Vid menyusi tarkibidagi Po razmeram ekrana komandasini tanlang " Ctrl+0 tugmalarini birgalikda bosish orkali Asboblar panelidagi Ruka knopkasi ustida kursorni ikki marta ketma-ket bosish orkali Tasvirning bosma shakldagi ulchami Adobe Photoshop programmasi tasvirning printerda chop kilingandagi kurinishini chop kilmasdan avval ekranda kurish imkonini beradi. Buning uchun Menyular satrida Izobrajenie menyusi tarkibidagi Razmer izobrajeniya komandasini tanlang. Ammo, xama vakt xam tasvirning ekrandagi kurinishi bilan chop etilgandagi ulchamlari aynan mos tushavermaydi. Tasvir kattaliklari 0,2%dan 16000% mikdor urtasidagi sonlar bilan belgilanadi. 5. Dasturda darchalar bilan ishlash Navigator darchasi bilan ishlash Adobe Photoshop programmasida tasvirdagi mayda detallar bilan ishlash jarayonida tasvirni bir necha marta kattalashtirishga tugri keladi. Tasvirga kiritilgan uzgartirishlar sifatli chikishi uchun Navigator darchasida amal bajariladi. Navigator darchasi asosan tasvir ulchamlarini uzgartirish va tasvirni boshkarish uchun xizmat kiladi. Agar Navigator darchasi Adobe Photoshop programmasi ishga tushirilgan chogda ekranda mavjud bulmasa, uni aktivlashtirish uchun Menyular satrida Okno menyusidagi Pokazat Navigator komandasini tanlang. Action darchasi bilan ishlash Action darchasi Adobe Photoshop programmasida ishlashni yanada tezlashtiradi va bir necha tasvir ustida amalga oshiriladigan bir xil amallarni xar safar takrorlashga zarurat koldirmaydi. Adobe Photoshop programmasidagi Action darchasi bilan ishlashni bilsangiz, kiska fursat ichida kup mikdordagi tasvirni taxrirlashingiz mumkin. Buning uchun Action darchasida yangi Action ochiladi. Uni kerakli nom bilan nomlangandan sung Record tugmasi bosiladi. Shu dakikadan boshlab Adobe Photoshop programmasi sizning tasvir ustida bajargan barcha amallaringizni kompyuter xotirasiga ketma-ket joylashtiradi. Tasvir ustida barcha amallar yakunlangandan sung Action darchasidagi Stop tugmachasi bosiladi. Adobe Photoshop programmasi sizning barcha amallaringizni tartibli ravishda Action darchasida joylashtiradi. Boshka tasvirlarga ushbu amallarni kullash uchun yangi tasvir ochilgandan sung Action darchasidagi Vipolnenie komandasini ishga tushirish kerak. Adobe Photoshop programmasi avtomatik tarzda yangi ochilgan tasvirda xam siz amalga oshirgan amallarni xech bir uzgarishlarsiz bajaradi. Yangi tasvir, dublikat ochish va tasvirni doimiy xotiraga joylashtirish Adobe Photoshop programmasida ishlashdan avval yangi fayl tuziladi yoki kompyuter xotirasida mavjud bulgan tasvir ochiladi. Yangi fayl tuzish va avvaldan mavjud bulgan fayllarni ochishning kuyidagi yullari majud: " Fayl - Noviy yoki Ctrl+N tugmalari kombinasiyasidan foydalanib yangi fayl tuzing. Sung faylning ulchovlari xakidagi ma'lumotlar bitilgan Yangi darcha xosil buladi. Kerakli ulchamlar va fayl nomi kiritilgandan sung , OK bosiladi. Adobe Photoshop programmasi ok rangdagi yangi tasvirni tuzadi. Bu tasvirga xoxlagan uzgartirish mumkin. " Fayl - Otkrit yoki Ctrl+O yoki Fayl - Otkrit kak (Ctrl+ Alt+O) komandasi orkali kompyuter xotirasida mavjud bulgan faylni oching. Adobe Photoshop programmasida ranglar bilan ishlash Adobe Photoshop programmasi asboblar panelida ranglar bilan ishlash uchun turtta asbob ajratilgan: " Osnovnoy svet asbobida kanday rang kursatilgan bulsa Kovsh, Liniya, Karandash, Kist, Aerograf va shuningdek, Alt tugmasi bilan birgalikda kullanganda Pales asboblari uchun usha rang asosiy xisoblanadi. Osnovnoy svet asbobidagi rang Pipetka yoki ushbu asbob ustida kursorni ikki marta ketma-ket bosish orkali uzgartiriladi " Svet fona kursatilgan rang Lastik asbobi bilan ishlaganda kullaniladi.Svet fona asbobidagi rangni uzgartirish uchun Pipetka bilan Alt tugmasi birgalikda bosiladi " Pereklyuchenie svetov. Kursorni ushbu tugmacha ustida bir marta bosish orkali asosiy rang va fon rangi urin almashadi " Standartniy svet. Kursorni ushbu tugmacha ustida bir marta bosish orkali asosiy rang va fon rangi kora va ok ranga almashadi. Ranglarni tanlashda Adobe Photoshop programmasida Color yoki Swatches darchalaridan xam foydalanish mumkin RGB (Red, Green, Blue) moduli 24 razryadli ranglar platasi yordamida deyarli barcha 16 mln. ranglarni manitorda aks ettiriladi CMYK - tabiatda mavjud bulgan ranglar majmuasi, kuyosh nurlari inson kuzlari ajrata oladigan barcha ranglarni uzida mujassamlashtirgan. Ranglarni bir biriga kushish natijasida boshka ranglar xosil kilinadi: S - xavo rang M - binafsha rang Y -sarik rang K - kora rang History darchasi bilan ishlash Adobe Photoshop programmasi ishga tushirilganda History darchasi mavjud bulmasa Okno - Pokozat History tanlang. Bu darchada tasvirga kiritilgan sunggi uzgarishlar xakidagi malumotlar joylashadi. Xoxlagan amalni History darchasi orkali rad etish mumkin .U 20ta amalni uz ichiga oladi. Adobe Photoshop programmasida katlamlar bilan ishlash Adobe Photoshop programmasi tasvirdagi biror ob'ekt Pryamougolnaya oblast, Ellipticheskaya oblast, Lasso, Volshebnaya palochka, Bistraya maska yordamida tasvirdagi detallar belgilanib ularning nusxalari olinganda Adobe Photoshop programmasi yangi Katlam xosil kiladi. Xosil kilingan Yangi Katlam Sloy darchasida ruyxatga olanadi. Katlamlarning urnini almashtirish va bir-biriga birlashtirish imkoniyati mavjud. Adobe Photoshop programmasida matnlar bilan ishlash Adobe Photoshop programmasida tasvirlar ustida matnlarni kiritish uchun asboblar panelida Tekst asbobi mavjud. Uning tarkibida Tekst - maska, Vertikalniy tekst kabi asboblar yashiringan. Bu asboblar aktivlashtirilib, tasvir ustida bir marta bosilishi bilan yangi Tekstoviy instrument darchasi xosil buladi. 16-Mavzu. CorelDraw grafik muxarriri yordamida tasvirlarni qayta ishlash 17-Mavzu. Kompyuterlararo axborot almashinuvi Axborot xizmatining zamonaviy turlari 1. Axborotni faksimil uzatish. 2. Elektron pochta. 3. Internet. 1. Axborotni faksimil uzatish. Axborotni faksimil uzatish zamonaviy axborot texnologiyasi - elektron pochtaga mansub. Faksimil tizim qar qanday turdagi xujjatli axborotni uzatish imkonini beradi: matn, gazeta, qo`lyozma, grafika yoki fotografiya va q.z. bu uslubning afzalligi shundaki, uzatilayotgan qujjat asl nusxasining aniq tasviri beriladi. Faksimil aloqa apparaturasida integral sxema, mikroprosessorlar, zaryadli aloqa asboblari, lazer, yangicha chop etish usullari, tez skanerlovchi qurilmaning qo`llanishi faksimil apparatlardan foydalanish soqasini yanada kengaytirish qamda uning tavsifini sezilarli darajada o`zgartirish imkonini beradi.. masalan, mavjud faksimil usullardan biriga ko`ra, elektr signali yozuvi nurli signalga aylanadi. So`ngra yoruqlikni sezuvchi qoqozga ta'sir ko`rsatadi. Uning paydo bo`lishi kserokopiya yoki elektron fotografiya prinsipi asosida ro`y beradi. Faksimil apparatlar to`rtta guruqga bo`linadi. Birinchi guruqga oddiy texnik vazifalarni qal etiladigan, ya'ni barabanli qurilma, oddiy qoqozga kontakli yozish apparatlari kiradi. Bunda A4 formatni uzatish vaqti odatda 3 minutni tashkil etadi. Ikkinchi guruqga mansub appratlar qam axborotni taxminan shu tezlikda uzatadi. Ammo ular kengroq ko`lamda - 1 mm maydonda to`rtta liniyani uzata oladi. Birinchi va ikkinchi guruqdagi appratalarda signallarning o`xshash modulyasiyasi (amplitudali yoki chastotali) qo`llaniladi va ular telefon kanallari bo`yicha uzatiladi. Uchinchi va to`rtinchi guruqdagi appratlarda raqamli modulyasiya va signallar qo`llaniladi, qamda ma'lumotlarni uzatish kanallari orqali uzatiladi. A4 standart formatini uzatish vaqti bir minutdan oshmaydi. Masalan, to`rtinchi guruqga mansub, yuqori tezlikka ega raqamli faksimil apparati (NTT DD Digital Fax-Yaponiya) A4 formatini 30 sekundda 9600 bit/sekund tezlikda uzata oladi. Ushbu apparatda tasvirni yozish MOP strukturasi yordamida, nusxa olish esa elektrostatik uslub orqali amalga oshiriladi. Faksimil uzatishni ovozga uzatish bilan raqamli shaklda kombinasiyalash mumkin. Buning uchun 64 Kbit/sekund talab etiladi va bu qolatda raqamli kanaldan yoki navbati bilan, yoki nutq bilan bir paytda (ovoz tezligi 56 Kbit/sekund, tasvir tezligi 8 Kbit/sekund) uzatish mumkin. Nutqni uzatish uchun faksimil terminal va tarmoq o`rtasida interfeys aloqani ta'minlash zarur. Tasvir signallarini raqamli ko`rinishga aylantirishda faksimil apparat ma'lumotlarning umumiy sxemasiga kiritiladi. Unda guruq signallari statistik multiplesor tomonidan amalga oshiriladi. U tarmoqqa eng oxirigi qurilmalarni terminallar, kompyuterlar, faksimil apparatlar, teleks va q.z. larni birlashtirish imkonini beradi. Faksimil aloqani takomillashtirishdagi asosiy kuchlar quyidagi uchta yo`nalishga qaratiladi: tasvirni yuqori tizimda uzatishga erishish; uzatiladigan axborot sifatini ko`tarish; axborot uzatish va qabul qilishni avtomatik rejimda amalga oshirish. 2. Elektron pochta. Elektron pochta (EP) - bu axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanishga asoslangan insonlar va tashkilotlar o`rtasidagi pochta munosabatlari tizimidir. U xizmat turlaridan biri bo`lib, an'anaviy pochtadan farqli ravishda juda qisqa vaqt ichida qoqozsiz axborot almashinish ustunligiga ega. EP ning ish prinsipi shundan iboratki, foydalanuvchi qar qanday tashkilot yoki uyda terminal orqali kerakli manzilni ko`rsatgan qolda xabar jo`natishi mumkin. Bu ma'lumot kompyuterga yuboriladi, u erda esa tegishli manzilning elektron pochta qutisiga fayl jo`natiladi. Foydalanuvchi o`z faylini ochib ko`rib unga xat-xabar kelgan-kelmaganligini bilishi mumkin. Agar u original material (imzo chekilgan xujjat, grafik va q.z) jo`natmoqchi bo`lsa, faksimil xizmatdan foydalanishi mumkin. quyidagi rasmda EP strukturasi keltirilgan: EP o`zining asosiy vazifasini bajarishi uchun o`z strukturasida kompyuter, faksimil apparat, tasvirlarni solishtirish qurilmasi (skaner) va chop etuvchi qurilmaga ega bo`lishi kerak. EP xizmati afzalliklari quyidagilardan iborat: " Axborotni jo`natuvchi va oluvchilarning ish vaqtiga unchalik qalaqit bermaydi; " Axborot oluvchining boshqa joyga borishiga qojat yo`q; " Axborot uzatishda abonentlar o`ratasidagi masofaning aqamiyati yo`q; " EP qutisiga (fayliga) kirish qiyinchilik tuqdirmaydi; " qar qanday turdagi axborotlarni, jumladan, moliyaviy xujjatlar, chizmalar, ish qoqozlarini uzatish imkoniyati. Boshqaruv organlariga EP texnologiyasi tatbiq etish bu borada xujjatlar aylanishi masalalarida keng imkoniyatlar yaratadi. 3. Internet. Internet - xudi shu nomdagi jamiyat tomonidan tuzilgan xalqaro axborot tarmoqlarining global tarmoqi sanaladi. Bu butun jaqon aloqa tarmoqi orqali foydalanuvchi kompyuterining qar qanday turdagi kompyuter bilan o`zaro aloqa qilish imkoniyatiga ega. Xalqaro assosiyaasiyani tashkil etishda ishtirok etgan tashkilotlar 1991 yil Internet jamiyatini tashkil qilishdi. Uning asosiy vazifasi Internet texnologiyasini keng joriy etish va axborot tarmoqlarining global axborot tarmoqiga birlashishiga ko`maklashishdir. Internet Assosiyasi 1995 yil boshida 16 mingdan ortiq tarmoqni birlashtirar edi. Ularning ichida birinchi navbatda quyidagilarni ajratib ko`rsatish lozim: Izenet - global tarmoq bo`lib, asosiy vazifasi turli mavzularda keng ko`lamda yangilklarni tarqatish va telekonferensiyalar tashkil etish sanaladi. Bithet - foydalanuvchilarga ko`p sonli ma'lumotlar bazasini taqdim etadi va ilmiy konferensiyalar tashkil etadi. Shuningdek, abonentlarning pochta qutisiga axborotlar yuboradi. Internetga AqShdagi NBONE, Anshet, Yevropadagi NORDUnet, EUNET kabi bir qator baza tarmoqlari kiradi. Internetda uchta asosiy tarmoq xizmati ajralib turadi. Bular: " Oddiy protokolga (SMTP) muvofiq qar qanday foydalanuvchiga yoki ko`plab sheriklarga xabar jo`natish imkonini beruvchi elektron pochta; " Ma'lumotlarni uzatish protokoliga (FTP) muvofiq fayllarni bir abonent tizimidan boshqasiga uzatish; " Terminallarning olisdan turib kirish interfeysi. U TELNet deb nomlanib joriy vaqt rejimida tarmoqning tizimlarida bo`lgan amaliy dasturlar bilan ishlashni anglatadi. Internetda tarmoq xizmatlari bo`lib, unga birinchi galda WWW - global birlashuv xizmatini kiritish mumkin. Mazkur xizmat barcha qit'alardagi xujjatlarga kirish imkonini beradi. Dasturiy ta'minotni elektron tarqatish xizmati, shuningdek real vaqt rejimida ishlovchi kitob tashabbusi xizmati mavjud. Bu tarmoq xizmati buyurtmachilarga Internet orqali kitoblarning to`liq matnini (illyustasiyalari bilan) uzatadi. Barcha tarmoqlar AqSh Milliy ilmiy fondi (NSF) tomonidan belgilangan kommunikasiya servisini amalga oshiradi. Internetga ikki xil usulda kirish mumkin. Ulardan biri odatiy aloqa, TCP/IP protokolidan foydalanib amalga oshiriladi. Bu uslub Internet lokal tarmoqlariga ulanishda ayniqsa samaralidir. Ikkinchi uslub Internetga kommunikasiya telefon tarmoqi orqali ulanish bilan boqliq. Word-Wide-Web (WWW) - global ulanish tarmoqi - Internet ma'lumotlar tarmoqi bazasiga kirishning gipermuqit yaratish xizmati tarmoqidir. WWW xizmati modeli - bu o`ta katta assosiasiyali ma'lumotlar bazasi konsepsiyasidir. Ularning ichida axborot bloklari bo`lgan turli xujjatlar qam bor. qujjatlar matn, ovoz va tasvir kabi xar xil ob'ektlarga ega. WWW xizmati 1991 yil European Particle Physic Laborstory (Jeneva)da ishlab chiqilgan. Uning asosiy qoyasi katta jadval yaratishdan iborat bo`lib, uning cho`qqisini qujjatlar tashkil etadi. Ulardagi so`z va iboralar o`zaro aloqalarni belgilaydi. Natijada qujjatlar serverlarning ko`p sonli ma'lumotlar bazasida joylashadi va ularning assosiativ aloqasi Internetda bir-biriga bo`lgan murojaatlarning o`ziga xos "turi"ni tashkil etadi. WWW serverlarida foydalaniladigan xujjatlar gipermatnli, yuqori darajadagi til (HTML) talablariga ko`ra yozilgan bo`lishi kerak. WWW xizmatiga kiruvchi barcha ma'lumotlar bazalari yagona grafikli interfeysga ega. U Mosaic deb ataladigan amaliy dasturlarni super qayta ishlovchi AqSh Milliy markazi tomonidan ishlab chiqilgan dastur bilan belgilanadi. Gipermatnni uzatish protokoli (HTTP) minglab ma'lumotlar bazasi bilan o`zaro ishlash imkonini beradi va quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi: " Abonentlarning gipemuqit bo`ylab qarakatlanish imkoniyati; " qar qanday namunadagi ma'lumotlar bilan ishlash; " Bazalar bilan muloqotni ushlab turish; " Gipemuqitda foydalanilgan o`tishlar tarixini eslab qolish. Ushbu protokolga muvofiq mijozlar uchun amaliy dasturlar ishlab chiqilgan. Internetda ishlash uchun qo`yiladigan talablar: 1. minimal takt chastotasi 100 MGs ga teng bo`lishi kerak. 2. eng minimal xotira qajmi - 16 Mbga teng bo`lishi kerak. 3. 2 Mb video xotira qajmli videoplata zarur. 4. diskda murojaat etilgan ma'lumotlar nusxasini saqlash uchun kamida 50-75 Mb joy qolishi kerak. 5. modem - kompyuterga telefon liniyalari orqali boshqa kompyuterlar bilan muloqot qilish imkonini beruvchi qurilma. 6. raqamli telefon marshrut (ISDN - Integrated Services Digital Network). 7. kompleks xizmat ko`rsatuvchi raqamli aloqa. Bu texnologiyaning ustun tomoni shundaki, unda qar bir 64 K/bit axborotni o`tkaza oluvchi ikkita liniyaga ega. 8. kirish xizmatini ko`rsatuvchilardan yoki Internet provayderlardan birining abonenti bo`lish. Internet provayderi - bu modemlardan foydalangan qolda Internetga kirish imkonini beruvchi kompaniya. 9. WWW tizimidagi xujjatlarni ko`rib chiqish uchun brauzer kerak. 10. pochta dasturlarini o`qish va jo`natish uchun yangiliklarni o`qish dasturini o`rnatish lozim. Internet (International Network - xalkaro kompyuter tarmogi) - butun dunyoni kamrab olgan global kompyuter tarmogidir. Xozirgi kunda Internet dunyoning 150 dan ortik mamlakatida 100 millionlab abonentlarga ega. Xar oyda tarmok mikdori 7-10%ga ortib bormokda. Internet Dunyodagi turli xil ma'lumotlarga oid axborot tarmoklari urtasidagi uzaro alokani amalga oshiruvchi yadroni tashkil kiladi. Internet kachonlardir fakat tadkikot va ukuv guruxlargagina xizmat kilgan bulsa, xozirgi kunga kelib, u ishlab chikarish doiralari orasida keng tarmoklarda. Internetning asosiy tushunchalari Yunaltiruvchi (Router). Marshrutlashtiruvchi Internet da ma'lumotlar okimini kulay va yakin yul Bilan manzilga yetkazishni rejalashtiruvchi va amalga oshiruvchi programmalar majmuidir. Odatda yunaltiruvchi sifatida maxsus kompyuterdan foydalanish yaxshi natija beradi. Shlyuz (Gateway) - ma'lumotlarni uzatishning turli kaydnomalarini Internet foydalanadigan elektron pochtaning oddiy kaydnomasi SMTP ga ( Simple Mail Transfer Protokol- elektron pochta uzatishning oddiy kaydnomasi) aylantiradigan kompyuter. Trafik - Internet aloka kanallari orkali uzatilgan ma'lumotlar okimi xajmi. DNS server. DNS (Domain Name Service) - IP manzillar va kompyuterlarning domen nomlarini aniklovchi server. IP manzil va kompyuterlarning domen kurinishlardagi nomlari Bilan ishlashni tashkil kilish uchun programma joylashtirilgan kompyuterning IP manzili kursatiladi. Proxy. Internet da ba'zi bir ma'lumotlarga kupchilik murojat kilgani uchun bu malumotlarga oid serverga ulanish sekin bulishi mumkin. Shuning uchun kupchilik murojaat kiladigan serverlar nusxalari boshka serverlarda xam saklanadi. Bunday serverlar Proxy serverlar deyiladi. Xozirgi kunda Internet ma'lumotlarni kurish uchun MS internet Explorer dan foydalaganda, unda Proxy programmasi orkali foydalanish nazarda tutiladi. Mirror serverlar. Kupchilikni kiziktiruvchi serverlar odatda boshka mamlakatlar serverlariga xam joylashtiriladi. Bu esa mamlakatlarga yuboridadigan suroklarning xajmini kamaytirishga va tegishli ma'lumotlarni (Internet saxifalarini) tez topishga imkon tugdiradi. Odatda Mirror serverining borligi home page (uy saxifalarini) da uz aksini topgan buladi va unga karab kaysi server Bilan ishlash kulayligi aniklanadi va u tanlanadi. Yukori tezlikka ega bulgan uzatish kanallari. Internet ning muxim kursatkichlaridan biri u orkali istalgan xajmdagi ma'lumotarni tez uzatishdir. Shuning uchun Internet telafon orkali ishlaydi. Internet ajratilgan ijaraga olingan telefon yullari orkali urnatilgan bulsa, unda ishlash tezligi xam yukori buladi. Xozirgi kunda turli tezliklar bilan ishlovchi T1, T2, T3 tez ishlovchi yukori tezlikli kanallar sistemasi mavjud. Xususan ular kuyidagi tezlikda ma'lumotlarni uzatishi mumkin. T1 aloka liniyasi 1, 5 Mbayt/s T2 aloka liniyasi 15 Mbayt/s T3 aloka liniyasi 45 Mbayt/s T3 juda yukori tezlikka ega bulib, Amerika Internet magistrllarda ishlatiladi. Internet manzillari Internet yoki xar kanday boshka TSR / R li tarmoklariga ulangan xar bir kompyuter bir-birini tushunadigan bulishi kerak. Ushbu xolat bulmasa, tarmok xabarlani sizning kompyuteringizda kanday yuborishni bilmaydi. Xost sistema ( kompyuter) Internet Bilan boglangan aloka xabarlarni oluvchi va uni mos aloka bulimlariga junatuvchi kompyuterdir. Umumiy xolda u Internet provayderi vazifasini bajaruvchi tashkilot modemi orkali ulangan kompyuterdir Xost kompyuterlarni nomlash oddiydir. Misol uchun maripov@tash su.silk.org elektron pochta adresida silk.org tarmokka mansub domen bulsa, tashsu esa elektron pochta xost sistemasining programmalari bajariladigan kompyuter nomidir. Domenning eng yukori pogonasidagi Suz uning sinfini aniklaydi. U xizmat turi yoki geografik joylashganiga karab belgilanadi. Masalan: edu (education) ta'lim muassasalari; com (comertial) tijoratmuassasalari; org (organization) savdo-sotik Bilan boglik bulmagan (davlvt) muassasalari; gov (government) xukumat muassasalari; net (network) telekommunikasion va ma'lumot xizmatlarini kursatadigan muassasalar; int ( international) xalkaro muassasalar; mil (military) xarbiy muassasalarga oid ma'lumotlarni bildiradi; Kuyidagilar (yukori domnlar) geografik belgilar buyicha tuzilganligini bildiradi. uz Uzbekiston ru Rossiya uk Buyuk Britaniya ca Kanada va xokazo. Internet ga ulanish Internet ga ulanish uchun kuyidagilar mavjud bulishi zarur: - tashki modem uchun ketma-ket portga, ichki modem uchun uni kushish uchun joyga ega bulgan kompyuter; - telefon; - modem (ichki yoki tashki); - kommunikasion programmalar; - SLIP yoki PPP kaydnomalar programma ta'minoti; - Internet provayderda (Internet xizmati kursatuvchi tashkilotda) almashishi kaydnomasi ( SLIP yoki PPP) - ruyxatdan utkazish; Internet ga telefon orkali ulanish. Internetga ulanish usullari kup va ular takomillashib boradi. Telefon orkali Internet Bilan ishlashni ikki yuli bor. Kommutasiya kilinuvchi kanalga terminal kirish (conventional dialup, shellaccount) va Internet kaydnomasiga kommutasiya orkali kirish (IP over dial-up). Terminal kirishda foydalanuvchi kompyuteri guyoki terminaldek (ma'lumotlarni kompyuterga kirituvchi kurilma) bulib, uzokdagi kompyuter (Internet orkali ulangan) bulsa , sizning kompyuteringizdagi buladi. Internet kaydnomasiga kommutasiya kilingan kirishda foydalanuvchi kompyuteri RRR ( Point to Point Protocol - nuktama-nukta kaydnoma) kaydnomasining maxsus kushimcha imkoniyatidan foydalanadi. Terminal kirishda foydalanuvchi uz kompyuteridagi modem va kommunikasiya programmalari (terminal emulyasiya kiluvchi) yordamida uz provayderiga uy telefonidan kungirok kiladi va uzoklashgan kompyuter modemi javobidan sung u Bilan ulanadi. Bu xolda foydalanuvchi kompyuteri endi uzoklashgan kompyuterga ulangan terminaldek ishlaydi va uzokdagi kompyuter Bilan boglanib, uz nomingiz (log Bilan) va parolingizni kiritasiz. Internet ga kirgandan sung undan butun dunyodagi sizni kiziktirgan barcha masalalar buyicha sayoxat kilish imkoniyati paydo buladi. Kommutasiya yuli orkali IP boglanishda foydalanuvchi modemi provayder kompyuteriga boglanadi (telefon orkali). Bunday boglanishning moxiyati shundan iboratki, bu xolda TCP/IP kaydnomasi formatida maxsus kaydnoma asosida ma'lumotlar almashishni ta'minlovchi programma ta'minotidan foydalaniladi. Uzoklashgan kompyuter javob bergandan keyin bu programma ta'minoti foydalanuvchi xakidagi ma'lumotlarni unga junatadi. Ruyxatdan utish muvafakiyatli kechsa , unda bemalol ish boshlash mukin. Internet arxitekturasi Internetni uning arxitekturasi nuktai nazaridan karasak, TCP/IP kaydnomalarning ba'zi bir kirralarini yaxshi tushunish imkonin beradi. Internet tarkibiga yukori tezlikka ega ma'lumotlarni uzatuvchi VASK bone deb ataluvchi magistral tarmok kiradi. Agar biror muassasa Internetga ulansa u shlyuz deb ataluvchi aloxida ajratilgan kompyuterga ulanadi. Shlyuz turli platformali kompyuterlarni bir-birini tushunishini ta'minlovchi programma vositasidir. Xaar bir shlyuz IP manzilga ega. Agar shlyuz ulangan manzili kursatilgan tarmokdan xabarlar utsa, u xolda xabar maxalliy tarmokka utadi. Axborotlar boshka shlyuzga muljallangan bulsa, u xolda keyingi shlyuzga eng kiska va kanday yul bilan manzilga yetkazishni uzi tanlaydi. InterNIC - ma'lumotlar markazi InterNIC (Internet Network Informatsion Center) - server Internet tarmogida bosh ma'lumotlar markazining boshlangich saxifasi manzili ekan. Internet yalpi axborot almashinuvini yengillashtiruvchi sistema sifatida yaratilgandir. Internet dan foydalanuvchi esa uzining kiziktirayotgan axborotni Info Guide (ma'lumotlar bazasi) yordamida kiynalmay topish mumkin. Web saxifalarini ukish vositalari ( Browser lar) WWW sistemasi Bilan ishlashda ma'lumotlani kulay kurinishda tasvirlash uchun kompyuterga maxsus Browser (yullovchi) programmasini urnatish kerak. WWW browsers bu WWW sistemasi Bilan uzaro xamkorlikda ishlovchi amaliy programmalardir. WWW xujjatlari gipermatn xisoblanadi. Kompyuter imkoniyatlaridan kelib chikib, gipermatnlar oddiy matnlardan xujjat tuzilishining berilishiga karab fark kiladi. HTML va boshka programma vositalari yordamida tayyorlangan Web saxifalarda foydalanuvchiga tushunarli kurinishda tasvirlash uchun maxsus programmalar ishlab chikilgan bulib, bunday programmalar brauzer programmalar deb ataladi. Xozirda bir kancha shunday programmalar ishlab chikilgan bulib, ular tabiiy ravishda xujjatlarni kurishni turlicha taxrir kiladilar. Bular orasida keng tarkalgan Microsoft Internet Explorer Navigator programmalaridir. Elektron pochta (EP) Internetning kulaylik soxalaridan biri elektron pochtadir. EP kompyuterning uzaro ma'lumotlar ayrboshlash maksadida kompyuter tarmogiga birlashtirishdir. U Internet ning eng keng tarkalgan xizmat kursatish turidir. Xozirgi kunda elektron pochtada uz adresi bulganlar soni taxminan 100 million kishidan oshib ketdi. Elektron pochta bu komp.ter orkali mulokatning eng universal vositasidar. U axbortni istalgan kompyuterdan boshka istalgan kompyuterga (agar ular elektron pochta tarmogiga ulangan bulsa) yuborish mumkin. Chunki xozirgi sistmada ishlaydigan turli xil shaxsiy kompyaterlarning kupchiligi uni kullaydi. Bunda uzokdagi kompyuter xost kompyuter deb ataladi. Elektron pochta-bu xabarlarni uzatuvchi global tarmok. Oddiy pochtadek EP da xam aloka bulimlari bulib, ular provayderlar deb ataladi. EP yordamida dunyodagi barcha EPga ega bulgan shaxslar, tashkilotlar, muassasalar, idoralar va boshkalar Bilan aloka urnatish imkoniyatlari mavjud. Eng muximi bu aloka tez va arzon. Bu usul bilan Dune kit'alari bilan bir zumda boglanib sizga va sizning suxbatdoshlaringizga tegishli ma'lumotlarni xamda sizni kiziktirgan savollarga javobni bir necha sekunda olishingiz mumkin. Uning yordamida uz ilmiy makolalaringizni jurnallarga yuborishingiz mumkin. EP imkoniyatlari EP orkali fakat matnlarni emas, balki rasm, grafik, video, tovushlardan tashkil topgan ma'lumotlarni xam junatish va kabul kilish imkoniyati paydo buldi. EP orkali olingan fayllarni disketlarga yozib olish, vinchester disklarida saklash va u Bilan boshka fayllar ustida bajariladigan amallarni: taxrirlash, nusxa olish va boshkalarni bemalol amalga oshirish mumkin EP-universal aloka vositasi. EPning bir xil buyruklari orkali matn, xar xil formatdagi xujjatlarni, faks, umuman ixtiyoriy fayllarni junatish va kabul kilib olish mumkinligi uning universal aloka vositasi ekanligini bildiradi. EP ni yetgazxish tezligi. EP junatilgandan sung bir zumda (1-5 minut ichida yoki 1 soat, ba'zan undan xam kuprok vakt orasida) uni oluvchiga yetib boradi. Inson sogligi uchun foydali. Ep inson sogligini ximoya kilish uchun xam kata omildir. Chunki, agar kogoz orkali ishni davom ettirilsa, kanchadan-kancha urmonmonlar kesildi, natijada ekologiya buziladi. Kutubxonalarda kitob saklash kurinishlari uzgardi (kitob va jurnallarni ekologik toza disketlarda saklashga utish) bu esa kutubxona xodimlari orasida mavjud bulgan professional kasallikdan kutilishga olib keldi. EP ni urnatish EPni urnatish uchun kuyidagilar mavjud bulishi lozim: - IBM PC muvofiklik kompyuter; - ichki yoki tashki modem; - programma ta'minoti; - EP xizmat kursatuvchi aloka bulimii (provayderda) ruyxatdan utish. EP bilan ishlash EP Bilan ishlash uchun kuyidagilarni amalga oshirish mumkin: 1. Sistemaga kirish. 2. Ekranda kelgan ma'lumotlar ruyxatini chikarish. 3. Ma'lumotni kurish buyrugini kompyuterga kiritish. 4. Ma'lumotni ukib bulgandan sung uni saklash, printerga chikarish, disklarga yozib kuyish yoki boshkalarga junatish va javob tayyorlash mumkin. 5. 2-punktga kaytib, ma'lumotlar kolgan xatlar bilan ishlash. Internet virtual muxit sifatida Internet yana World Wide Web (WWW) - "jaxon mikyosidagi axborotlar turi" deb xam ataladi. Bu oddiy tur emas, balki kuplab ma'lumotlar va matnlardan iborat kuplab turli axborot tuplamlari (axborot resurslari, ma'lumotlar yoki bilim ba'zalari)ni uz ichiga olgan, xududlar aro axborot turi yoki tizimi bilan uzaro boglangan jaxon mikyosidagi taksimlangan bilim ba'zasidir. Bu jaxon mikyosidagi axborotlar turi xar xil tur va yunalishdagi son-sanoksiz kompyuterlar (xisoblash texnikasi vositalari) dasturiy vositalar, axborot resurslari, aloka va telekommunikasiya vositalari negizida tashkil etilgan bulib , axborotlar ular orkali uzatiladi va olinadi. Jami World Wide Web axborotlar tuplamlari kup sonli "gippermatn" alokalar Bilan boglangandir. Xaar bir shunday aloka WWW matnli yoki grafik xujjatlardagi elementlarning istalgan nuktalarini uzaro boglaydi. Ular HTML (Hiper Text Markup Languge) formatida takdim etiladi xamda matnli va grafik parchalar, bezak elementlari, aloxida maelumotlar va boshka unga uxshash tuzilmalardan tashkil topishi mumkin. 90-yillardan boshlarida Apple firmasining sobik prezidenti D.Skalli va boshka mutaxasislar yagona axborot makonidagi navigasiya - "bilimdagi navigasiya" goyasini ilgari surgan edilar. Shunday ochik axborot makoni Internet buldi. Shunday kilib, Internet - bu avtomatlashtirilgan axborot tizimi, birok oddiy AATdan farkli ularok, uziga xos tizimdir. Bu informasion jamiyatning vujudga kelishi va rivojlanishi negizini tashkil etadigan Dune mikyosidagi tarmokli AATdir. Moxiyat e'tibor bilan, Internet Dune mikyosidagi AAt sifatida informasion jamiyatning informasion infratuzilmasini tashkil etadi. Bu infratuzilma xududlararo axborot telekommunikasiya tizilmalari va ularda bilim zaxiralari tarzida taksimlangan, birgalikda integral bilim manbaini xamda informasion jamiyat sub'ektlarning kommunikasiya vositalarni tashkil etadigan axborot axborot resurslardan tashkil topadi. Ushbu infratuzilma informasion jamiyatning talablaridan biri - xududlararo axborot telekommunikasiya tizimlari (XATT) ga ulangan shaxsiy kompyuterlardan ommaviy foydalanish talabi amalga oshadi. Dunyo mikyosidagi axborotlar makoning muxim xususiyatlardan biri Internetda XATT ishtirokchisi bulgan davlatlarning jugrofiy va jugrofiy siyosiy chegaralari bulmaydi, bu tizimlarda mamlakatlar milliy konunchiliklarning tuknashuvi va uzgarishi sodir buladi. Buning natijasida Yangi xalkaro axborot konunchiligini shakllantirish muammosi tugiladi. Shunday kilib, Internet, moxiyat e'tibori bilan, inson yashaydigan yangi muxitni, shaxs, jamiyat va davlat faoliyatining yangi muxitini vujudga keltiradi. Bu muxit kupincha virtual muxit deb ataladi. Bunda mazkur muxitning asosiy ob'ekti xisoblangan axborotni jismonan xis etib, kulda ushlab bulmasligi nazarda tutiladi. "Virtual" suzi lotina suzidan kelib chikkan bulib, "bulishi mumkin bulgan" degan ma'noni anglatadi. S.A. Kuznesovning lugatida "virtual" tushunchasining ikki xil ma'nosi berilgan: 1) bulishi mumkin bulgan, ma'lum sharoitlarda bulishi mumkin bulgan yoki namoyon bulishi kutilgan; 2) shartli, botiniy. "Virtual" tushunchasiniXATTga nisbatan umuman Internetga nisbatan kisman kullashda uning ikkala ma'nosi xam bu tushunchaninig to`la ifodalolmaydi. Bir tomondan axborot raizlar, belgilar va tulkinlar kurinishida, ya'ni kompyuterda yoki aloka yullari orkali uzatishda takdim etilgan ma'lum sharoitlarda, masalan, kampyuter ekraniga chikarganda yoki printerda kogozga chikarganda chindan xam namoyon buladi. Ammo bu botiniy emas, balki moddiy shaklda (masalan kogozda) ifodalanishi mumkin bulgan real mavjud vokelikdir. Takrorlash uchun savollar: 1. Axborotni faksimil uzatish nimaq. 2. Elektron pochta nimaq 3. Internet nimaq Download 490 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish