Matn va uning turlari. Mikro matn va makro matn

MATN VA UNING TURLARI. MIKRO MATN VA MAKRO MATN.

Reja:

1.Ilmiy va ilmiy-ommabop matnlar.

2. Ixtisoslikka oid ilmiy matnlarda sohaviy terminlar.

Adabiyotlar:
1. Abdurahmonova M, Fattaxova , Xalmuxammedova U, Inogamova N, Egamberdiyeva N. O`zbek tili (o`quv qo`llanma). – Toshkent: Mumtoz so`z, 2018.

2. Qo`ng`urov R, Begmatov E, Tojiyev Y. Nutq madaniyati va uslubiyat. Darslik. – T: “Barkamol fayz media”, 1992. – 424 bet;

3. Muhiddinova X, Salisheva Z, Po`latova X. O`zbek tili (oliy ta`lim muassasalari rus guruhlari uchun darslik). – Toshkent: O`qituvchi, 2012. – 288

4. Aminov M, Madvaliyev A, Mahkamov N, Mahmudov N. Ish yuritish
(amaliy qo`llanma). – Toshkent: O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2017.– 456b.
Ma’lum voqelik haqida tasavvur (ma’lumot) beradigan bir yoki bir necha sintaktik birliklardan tashkil topgan nutqiy butunlik matn hisoblanadi.Matn ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: dialogik va monologik. Dialogik matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat.Dialogik matn so‘zlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir.Monologik (tavsifiy) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi sanaladi. Monologik matn yaratishda uyushiq bo‘laklar, ajratilgan gap bo‘laklari, atov gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan ham keng foydalaniladi. Monologik matn ilmiy, publitsistik, rasmiy-idoraviy, shuningdek, badiiy uslubga xosdir.
Matn ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi: dialogik va monologik. Dialogik matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat. Ikki kishi o‘rtasidagi dialog nutq savol-javob, buyruq-javob, xabar-e’tiroz kabi mazmunlarda bo‘lib, fikr xususidagi tasdiq yoki inkorni, ziddiyat yoki munozarani ifodalaydi. Ko‘p kishilik dialoglarda suhbat mavzusi savol-javobdan iborat bo‘lmay, o‘rtaga tashlangan savol, taklif, da’vat biror xabar, dalillar bilan xulosalanadi.
Dialogik matn tarkibida so‘roq olmoshlari, muomala odobiga oid so‘z va iboralar, yuklamalar, undovlar, kirish so‘zlar keng qo‘llanadi. Bunday matndagi gaplar asosan sodda gaplardan tashkil topadi, sodda gaplarning bir tarkibli turlari, to‘liqsiz gaplar, so‘z-gaplar faol ishlatiladi. Dialogik matn so‘zlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir.
Semiotika — (yun. semeiotikos — belgilar haqidagi taʼlimot)ma’noni anglatadi.

Pragmatika — (yun. pragma, pragmatos — ish, harakat) ma’noni anglatadi. Struktura — (lot. structure — tuzilish, bogʻlanish) ma’noni anglatadi.

Kommunikatsiya — Aloqa (lot. communicatio — umumlashtiraman, bogʻlayman) ma’noni anglatadi.

Kategoriyalar — (yun. kategoria — mulohaza, fikr; belgi) ma’noni anglatadi.

Matn — bu o'zaro bog'langan turli til belgilaridan bir qator iborat ovozi ish hisoblanadi.
Nutqning tugallangan fikr bildiradigan asosiy birligi gap emas, balki matndir; gap-fikr esa faqat xususiy holat, matnning alohida turidir. Matn sintaktik sathning oliy birligi hisoblanadi. Konkret nutqiy asarlar – matnlarning asosida matn tuzishning umumiy tamoyillari yotadi; bu tamoyillar nutq sohasiga emas, balki til sistemasiga yoki til vakolatiga daxldordir. Bu jihatlar hisobga olinsa, shulardan kelib chiqilsa matnni faqat nutq birligigina emas, balki ayni paytda til birligi deb ham hisoblash kerak. Boshqa til birliklari kabi matn lisoniy belgilar sistemasining qismidir. Matnni alohida sathning nutqiy va lisoniy birligi sifatida har tomonlama o’rganish tilshunoslik doirasidagi maxsus fan – matn lingvistikasini yaratishni taqozo etadi.

Matn bu ichki uyg'unlikka ega bo'lgan yozma yoki og'zaki nutq.

Har kuni millionlab matnlar tug'iladi. Virtual sahifalar ko'pchilikni ochib, ular hisobga olinmaydi. Millionlab odamlar o'z hayotlarida sodir bo'lgan voqealar haqida yozadilar, hodisalarni tasvirlaydi, yangiliklar haqida gapiradilar, amaliy ko'rsatmalar tarqatadilar, intervyularni nashr etadilar, latifalarni yozadilar, she'rlar, hikoyalar, romanlar va hatto romanlarni yozadilar. Bu tarmoqdagi insoniyatning faoliyatining to'liq ro'yxati emas, ammo umumiy tarkibiy qism mavjud - har doim ham oz yoki ozroq diqqat bilan tasdiqlangan tuzilmalar mavjud.