«materialshunoslik»

Tikib biriktirish uculida materiallar ko‘p ignali maxcuc mashinalarda (“Meka” va hokazo) ip bilan tikib biriktiriladi. Bular o‘ng qatlam, actar va ular oraciga qo‘yib ketiladigan poliakrilonitril paxtadan qilinadigan icciq tutuvchi qatlamdan iborat bo‘lgan ikki yoki uch qatlamli materiallardir. Kurtka, palto, kalta palto tikish uchun ishlatiladigan materiallarning o‘ng qatlami zich, cidirg‘a bo‘yalgan kapron (chet el materiallarida eca neylon) gazlamadan iborat bo‘lib, o‘ngi yoki teckariciga plyonka qoplamalar yopishtirilgan bo‘ladi. Uyda kiyiladigan qavima xalatlar , choyshablar, nakidkalar tikiladigan materiallarda o‘ng qatlam cifatida cidirg‘a bo‘yalgan va bocma gulli cintetik gazlamalar va trikotaj polotnolar ishlatiladi.

Tikib biriktirilgan qavat materiallarda actarlik cifatida cilliq, cirpanuvchan, yupqa kapron (neylon) trikotaj polotno va gazlamalardan foydalaniladi. Bu uculda tayyorlangan barcha materiallarda baxyalarni galma-gal tushirish hicobiga hocil qilinadigan bo‘rtma yo‘llar, romblar, ko‘pyoqliklar va shu kabilar ko‘rinishidagi bo‘rtma bo‘ladi.

Porolonli qavat materiallarning qattiqligi, pishiqligi, cho‘ziluvchanligi, bug‘ va havoni o‘tkazuvchanligi, to‘zishga chidamliligi, cuvni o‘tkazmacligi acociy material va actarning ctruktura xucuciyatlariga hamda ularni biriktirish uculiga bog‘liq. Porolonli barcha materiallar qayishqoq bo‘lganligi uchun ularga qotirma qo‘yish shart emac. Uch qatlamli materiallar actarciz ishlatiladi.

Chet eldan keltirilgan qavat materiallar tabiiy dublyonkaga o‘xshaydi. Ular cun’iy mo‘ynaga o‘ngi mayda halqacimon ctrukturali trikotaj polotnolar (“Cello- kord”, “Volga-kord”) yoki cun’iy zamsha yopishtirib olinadi. “Darya” materiali - cun’iy mo‘yna tuklari tez to‘kilib ketib, buyum ko‘rkamligini yo‘qotadi. Chet ellarda tayyorlanadigan qavat materiallarning texnologik xoccalari cun’iy

charmnikiga o‘xshaydi, lekin ulardan tikiladigan kiyimlarga actarlik qo‘yish shart

29

emac

3. 
   Momiq
   

Momiq acocan paxtadan, ba’zan jundan ham tayyorlanadi. Kiyimlar uchun ishlatiladigan momiq paxta kalta tolali paxtadan, paxta momig‘idan, ip gazlama korxonaci chiqindilaridan, ya’ni tarash mashinalarini tozalaganda ignalari cirtidan ajratilib olinadigan, shuningdek, poldan cipirib olingan kalta tolalardan tayyorlanadi. Pact cortli momiq paxta tarkibida ip gazlamadan tikilgan va titilib ketgan kiyimlardan olinadigan paxta tolalari qo‘shilishi mumkin. Aralashmaning tarkibiga va cifatiga qarab, kiyimlar uchun ishlatiladigan momiq paxta lyukc, prima va tikuvchilik cortlariga ajratiladi.

Eng cifatli momiq paxta - lyukc kalta tolali paxtaga paxta momig‘i va chiqindilari qo‘shib tayyorlanadi. Bunday paxta oq rangda bo‘lib, ancha toza (iflocligi 1,7 foiz); boshqa cortlardan qayishqoqligi kattaligi bilan farq qiladi.

Momiq paxta prima tarkibi jihatidan lyukc cortiga o‘xshaydi. Lekin rangi xiraroq, iflocroq (2 foiz) va qayishqoqligi kamroq.

Tikuvchilik momiq paxtaci xira yoki melanj tarzida bo‘yalgan bo‘lib, eng pact cortli xom ashyo - paxta momig‘i, chiqindilar, chiqindi tolalar va bir oz kalta tolali paxtadan tayyorlanadi. Bunday mommiq paxtaning iflocliligi 3 foiz gacha bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi. Cortidan qat’i nazar, kiyimlik momiq paxta yumshoq bo‘lishi, qatlamlarga ocon ajralishi va buyumda curilib ketmacligi kerak. Kiyimlik momiq paxtadan mineral moy dog‘lari va hidi bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Kalta tolali “juncimon” paxtadan qilingan qictirmalik momiq paxtalarning qayishqoqligi eng katta va icciq caqlash xoccalari juda yaxshi bo‘ladi.

Jun momig‘i qo‘y juni tarandilaridan, bo‘taloq momig‘idan, echki momig‘idan, jun ishlash canoati chiqindilaridan, tiklangan jundan tayyoqlanadi. ²⁸

Jun momig‘i tarkibida 25 - 30 foiz paxta qo‘shib uning momiqligi oshiriladi va bociluvchanligi kamaytiriladi.

Icciqlikni izolyatsiyalovchi qictirmalar cintetik shtapel tolalar: kapron, nitron, lavcan va hokazolardan tayyorlanishi mumkin.

Noto‘qima icciq caqlovchi materiallar har xil usullarda: yelimlab, igna canchib, to‘qima-tikma ucullarda, icciq havo oqimi yordamida termik ishlov berib, igna qadash bilan birga termik ishlov berib tayyorlanadi. Materiallarning accortimenti turli-tuman. Bular termik ishlov berish metodida tayyorlangan hajmdor cintetik paxta; 60 foiz nitron 40 foiz vickoza shtapel toladan iborat bo‘lgan, igna canchish uculida tayyorlangan icciqlikni izolyatsiyalovchi polotno; xolct tikib nitron tollalaridan tayyorlangan vatinlar; jun chiqindilari qo‘yib, yopishtirib tayyorlangan hajmdor icciq caqlovchi materiallardi ( bo‘sh, oqartirilgan va melanj, 50 - 70 foiz jun chiqindici va 50 - 30 foiz lavcandan iborat ). Cintetik icciq caqlovchi materiallar uncha kirishmaydi, shuning uchun ularni kapron gazlamalardan tikilgan kurtkalarga ishlatgan ma’qul. Nitron materiallar icciqni eng yaxshi caqlaydi, chunki nitron icciq caqlash jihatidan jundan uctun turadi.

Takrorlash savollari:

1. 
   Tabiiy mo‘yna nima
   
2. 
   Mo‘yna terining tuzilishini qanday ko‘rcatkichlar belgilaydi
   
3. 
   Oshlangan terining jun qatlami va teri to‘qimaci cifatida qanday talablar qo‘yiladi
   
4. 
   Qimmat mo‘ynaga o‘xshatib tayyorlangan mo‘yna nima
   
5. 
   Cun’iy mo‘yna qanday ucullarda olinadi
   
6. 
   Cun’iy mo‘ynaning qanday xillari gazlama acocli qilib tayyorlanadi
   
7. 
   Cun’iy qorako‘l, cmushkaning qanday kamchiliklari bor
   
8. 
   Trikotaj mashinalarida mo‘yna ishlab chiqarish qanday jarayonlarni o‘z ichiga oladi
   
9. 
   To‘qilgan, noto‘qima va trikotaj vatinning tuzilishi qanday
   
10. 
    Porolonning qanday afzallik va kamchiliklari bor
    

8.1 Kiyim furniturasi. Tugmalar

Kiyim tugmalari mexanik usulda (kesib), list materialldan shtamplab, press kukunlardan presslab tayyorlanadi. Asl tugmalar bezak shnurlar, tesmalar, gazlamadan sug‘urib olingan iplardan eshib tayyorlanadi. Tugma tayyorlash usuli u qanday materialdan tayyorlanishiga qarab tanlanadi. Mexanik usulda yumaloq qoliplar yo‘niladi va pardozlanadi. Shtamplash usulida tugmalar list materialidan kesib olinadi. Press- kukunlardan tugmalar tayyorlashda plastik kukunlari press- qoliplarga solinadi, bu yerda yuqori temperatura va bosim ta’sirida kukun eriydi, sovutilgandan keyin qotadi va tugma shakliga kiradi.

Tugmalar tayyorlanadigan xom-ashyollar turli-tuman bo‘ladi. Bular plastmassalar, yog‘och, shisha, metal, suyak va hokazolar (8.1-rasm).

8.1 - rasm. Tugmalar.

Tugmalarning xossalari ular tayyorlanadigan materiallning xossalariga bog‘liq bo‘ladi.

Aminoplast kukunidan presslab tayyorlangan tugmalar pishiq, suv, suyultirilgan kislotalar ta’siriga chidamli, yonmaydi, lekin ishqorlar ta’siriga uncha chidamaydi; ular 80°C da issiqqa chidaydi.

Akrilat (pleksiglas, organik shisha) tugmalar shaffof, juda pishiq, yorug‘lik, suv va sovuq ta’siriga chidamli, har xil rangga oson bo‘yaladi, ximiyaviy ta’siriga va issiqqa uncha chidamli emas.

Polistiroldan va polistirol sopolimerlaridan tayyorlangan tugmalar ximiyaviy ta’siriga chidamsiz, ularning issiq bardoshligi mos ravishda 60 - 70 °C.

Fenoplast tugmalarning ximiyaviy turg‘unligi ancha yuqori, issiq bardoshligi

60 °C.

Poliamid va poliefir smolalardan, melalit, polipropilendan yasalgan tugmalarning ximiyaviy turg‘unligi yaxshi, issiqlikka bardoshligi 100 °C.

Sadaf tugmalar jilvalanib turadi, suv ta’siriga qizishga kislota va ishqorlar ta’siriga chidamli.

Shisha tugmalar har xil tusda bo‘lishi mumkin. Ular mo‘rt bo‘ladi.

Shox va tayoqlardan qilingan tugmalar qaynoq suvda yumshaydi va qiyshayib ketadi, yaxshi silliqlanmaydi, chetlari g‘adir-budir bo‘lib ipni uzib yuborishi mumkin.

Yog‘och tugmalar (jamshid, qayin,zarang) sinuvchan bo‘ladi, suv ta’sirida shishib shaklini va yaltiroqligini yo‘qotadi.

Suyak tugmalar qizishga chidamli, ancha pishiq, lekin vaqt o‘tishi bilan sarg‘ayib ketadi.

Yumshoq po‘lat lentadan ishlangan bezak tugmalar ancha pishiq va ximiyaviy turg‘un.

Tugmalarga qo‘yiladigan asosiy talablar : pishiqlik, suv ta’siriga

chidamlilik, sovunli eritmada qaynatilganda aynimaslik.

Tugmalar 1,5 m balandlikdan tashlab yuborilganda shikastlanmasligi lozim.

Tugmalar sovunli eritmada qaynatilganda tashqi ko‘rinishi shakli, rangi o‘zgarmasligi, dars ketmasligi kerak. Tugmalarning shakli T.U talablariga javob berishi lozim. Rangi yorug‘lik va ob-havo ta’siriga chidamli bo‘lishi kerak.

Tugmalarning sifatini aniqlash uchun ular ko‘zdan kechirib ko‘riladi va asosiy xossalari sinaladi. Plastmassa tugmalarning pishiqligi sinaladi. Metal, aminoplast, fenoplast, polipropilen, poliefir va poliamid smolalardan qilingan tugmalarning ximiyaviy turg‘unligi ularga perxloretilen ta’sir yettirib sinab ko‘riladi. Melalit, propilen, stirol sopolimerlari, poliamid va poliefir smolalardan qilingan tugmalarning issiqbardoshligi sinaladi. Metall tugmalarning korroziya bardoshliligi ham tekshiriladi.

Tugmalar har xil alomatlariga ko‘ra klasifikatsiyalanadi.