Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

 
Alyuminiy oksidlaridan alyuminiy olish 
Alyuminiy oksididan alyuminiy elektroliz yo’li bilan olinadi. Jarayonni boshqarish uchun 
elektrolizyorga 94–90 % kriolit, 6–-10 % giltuproq kiritilib, tok zanjiriga ulanadi. Bunda 
zanjirdan 4–10 V li 7500–15000 A tok o’tadi va elektrolit 950–1000°C haroratgacha qizib 
suyuqlanadi. 
Katodga borib alyuminiy kationlari zaryadsizlanadi va vanna tubiga suyuq alyuminiy 
yig’iladi. Yig’ilayotgan alyuminiy har 3–4 sutkada chiqarib turiladi. 
O’rtacha 1 tn alyuminiy olish uchun 2 tn alyuminiy oksidi, 0,1 tn kriolit, 0,6 tn anod 
massasi va 17000–18000 kVT/soat energiya sarflanadi. 
Davlat standartlariga ko’ra ishlab chiqarilayotgan alyuminiylar uch guruhga ajratiladi: 
•
I guruhga juda sof alyuminiy kiradi, sofligi 99,999 % dan kam bo’lmaydi va A–999 
ko’rinishda markalanadi; 
•
II guruhga sof alyuminiy kiradi va A–995, A–99, A–97, A–95 ko’rinishda 
markalanadi; 
•
III guruhga texnik sof alyuminiy kiradi va A–85, A–8, A–7, A–6, A–5, A–0, A–E va A 
ko’rinishda markalanadi.
A markali alyuminiyda qo’shimchalar miqdori 1 % gacha yetadi.
Alyuminiy qotishmalari. 
Alyuminiyni Cu, Si, Mg, Mn va boshqa elementlar bilan hosil 
qilgan birikmalari 
alyuminiy qotishmalari 
deyiladi. Alyuminiy qotishmalari puxtalik, 
texnologik xossalarining yaxshiligi, korroziyabardoshlik, texnik ishlovga moyillik kabi o’ziga 
xos xossalarga ega. SHu bois ular mashinasozlik, samolyotsozlik, aloqa (radiotexnika, EHM, 
kompyuter va ofis jihozlari va shu kabilar) va energetika (kabelь ishlab chiqarish) sanoatlarida 
ko’p ishlatiladi.
Kimyoviy tarkibiga qarab alyuminiy qotishmalari duralyuminiy, avial va siluminlarga 
ajratiladi. 
Magniy va uning qotishmalari 
Magniy yengil metall hisoblanib, 650°C haroratda suyuqlanadi, uning solishtirma 
og’irligi 1,77 g/cm
3
ga teng. 
Asosiy magniy rudalariga quyidagi birikmalar kiradi: 
•
magnezit; 
•
dolomit; 
•
karnallit; 
•
bishofit. 
Magnezit minerali MgCO
2
tarkibli qo’sh mineral bo’lib, uning 28,8 % Mg qolgani esa Si, 
Fe, Al, Sa oksidlari bo’ladi. Magnezitning yirik konlari Ural va boshqa joylarda bor. 
Dolomit minerali MgCO
3 
SaSO
3
tarkibli qo’sh karbonat bo’lib, uning tarkibida 13,5% 
Mg bor. Bundan tashqari, kvarts, kalsit gips va boshqa qo’shimchalar ham uchraydi. 

---

58 
Dolomitning yirik konlari Ural, Ukraina va boshqa joylarda mavjud. 
Karnallit minerali MgClKC16N
2
O magniy va kaliyning suvli xloridi bo’lib, 8,8 % Mg va 
boshqa qo’shimchalardan iborat. Karnallitning yirik konlari Ural va boshqa joylarda bor. 
Bishofit minerali MgC16N
2
O magniyning suvli xloridi bo’lib, uning tarkibida 12 % Mg 
bor. Bu birikmalarda ham turli qo’shimchalar mavjud. U dengiz va ko’llarda uchraydi. 
Rudalardan magniy olishda elektroliz va termik usullardan foydalaniladi.