Materialshunoslik

kritik nuqta deb aytiladi. Eri-

gan metallning kristallanishi uchun

erish haroratidan pastroq bo‘lgan haro-

ratgacha sovitish kerak, chunki ana shu

haroratda atomlar aniq bir sxema bo‘-

yicha guruhlanib, kristall hosil qiladi.

Metallning erish va sovish grafigi.

Metallarning kristallanishi pirometr

deb ataluvchi asbob bilan aniqlanadi, ya’ni ma’lum vaqt ichida

suyuq metallning qotishi yoki metallning qattiq holatdan suyuq

holatga o‘tishi kuzatiladi. Ma’lum vaqt birligida yuz bergan

o‘zgarishlar yozib olinib, olingan material bo‘yicha sovish yoki

qotish egri chizig‘i harorat va vaqt koordinata o‘qlarida chiziladi.

Ma’lumki, qotishma ikki va undan ko‘p elementlarni bir-

biri bilan aralashtirib hosil qilinadigan birikmadir. Ko‘pchilik

qotishmalar eritish yo‘li bilan olinadi, lekin elektroliz, bug‘

holatiga o‘tkazib va boshqa usullar bilan ham qotishma olish

mumkin. Aralashmalar ichida metallmas elementlar ham

bo‘lishi mumkin, ammo asosiy elementni metall tashkil etadi.

Hamma metallar ham aralashib qotishma hosil qilavermaydi.

Misol uchun, temir bilan qo‘rg‘oshin aralashmasidan qotishma

hosil bo‘lmay, balki qatlamli birikma hosil bo‘ladi.

7-rasm. Metallningsovish va erish grafigi.

° Ñt

er

t

ter

t

kg° Ñ

t

tt

kg

ter

° Ñ

17

Qotishmalarning holat diagrammasi erigan aralashmaning

qotish jarayonida tuzilish o‘zgarishini tavsiflab, berilgan

qotishmaning tuzilishi haqida yaqqol ma’lumot beradi. Holat

diagrammasi bo‘yicha berilgan qotishmaning tuzilishini va

xossasini avvaldan bilish mumkin. Bundan tashqari, holat

diagrammasi qotishmalarni termik ishlashni ilmiy jihatdan

asoslab berish uchun xizmat qiladi.

Qo‘rg‘oshin va surma bir-birida  yaxshi erib, juda ko‘p

turdagi qotishmalarni hosil qiladi.

Ma’lumki, qotishmaning holat diagrammasini chizish

uchun erish va kristallanish kritik haroratlari va nuqtalari zarur

bo‘ladi. Ular tajriba yo‘li bilan olinadi.

Holat diagrammasini chizish uchun 6 ta tavsifga ega qo‘rg‘oshin-

surma qotishmasini olish

.t

a

Q¹

i

bi

k

ra

T

gn

i

na

m

hs

i

to

Q

C°

,

it

a

ro

r

ah

h

si

r

e-

s

ir

k

gn

i

na

m

hs

i

to

Q

C°

,

it

a

ro

r

ah

h

si

n

al

l

at

n

ih

s

o‘

g

r‘

o

qa

m

ru

s

15

9

56

9

26

4

22

0

90

1

06

2

64

2

37

8

31

6

42

6

42

4

08

0

20

8

26

4

25

0

60

4

59

3

64

2

60

2

08

0

75

6

42

Qotishmaning holat diagrammasini qurishni qo‘rg‘oshin-

surma holat diagrammasini chizish misolida ko‘ramiz

Qotishmalarning holat diagrammasi. Har qanday qotish-maning holat diagrammasini chizish uchun masshtabda go-

rizontal bo‘yicha qotishmaning % miqdori (chap tomoni toza

qo‘rg‘oshin, o‘ng tomoni toza surma) qo‘yiladi (8-rasm).

Vertikal bo‘yicha kritik nuqtalarni hamda surma va qo‘r-

g‘oshinning erish nuqtasini (327°C, 630°C) masshtabda

belgilab chiqamiz.

Pastdagi kritik nuqtalarni birlashtirib, DE chizig‘ini va

yuqoridagi kritik nuqtalarni birlashtirib, AB va BC egri chiziq-

larini olamiz. Ikkala egri chiziq B nuqtada, ya’ni DE to‘g‘ri

chizig‘ida kesishadi. Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, qo-

tishmalarning qotish boshlanishi nuqtalari har xil bo‘lib,

qotish va kristallanish oxiri bir nuqtada ekan. Aralashmalarning

ichida faqat 13 % surma va 87 % qo‘rg‘oshinli qotishma

kristallanishining boshi va oxiri bir xil bo‘lib, bir nuqtada

(haroratda) qotar ekan.

2 – Materialshunoslik

18

Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, ABC chizig‘idan

yuqorida hamma qotishmalar suyuq holda bo‘ladi, bu chiziq

likvidus chizig‘i deb aytiladi (lotin tilida — suyuq degan ma’-

noni bildiradi). DBE chizig‘i