«materialshunoslik»

 
 
 
 
 
9-Amaliy mashg’ulot 
 
Mavzu: Quyma olishda shixtani hisoblash 
Metallarni eritib olish uchun turli shixta va o‘tga chidamli ashyolardan foydalaniladi. 
Eritish pechlarining shixtasi ertib olinadigan metalldan va toshk,ol xosil bulishi, xamda unga 
metall bilan reaksiyaga kirishish xossalarini beruvchi flyuslar (toshkol xosil kilgichlar) dan iborat. 
Bundan shixta tarkibida tashkari oksidlovchi, oksidsizlantiruvchi va legirlovchi elementlar buladi. 
Utga chidamli ashyolardan pechlarning ichki devorini k,oplash va unda xosil buladigan 
nuksonlarni tuzatishda foydalaniladi. 
CHo‘yan kuymalari kuyiladigan, kayta ishlanadigan va tabiatda legirlangan cho‘yanlarga 
bulinadi. 
Kuyiladigan cho‘yanlar (GOST 4832—80) ning odatda (L) va magniy bilan tozalangan (LR) 
turlari ishlab chikariladi. Bundan tashkari kuyiladigan cho‘yanlar tarkibidagi kremniyning 
mikdoriga karab L1 (Si 3,2—3,6%) ...L6 (Sil,2—1,6%) markalarga, tarkibidagi Mp mikdoriga 
karab I (0,3% gacha)... IV (0,9 dan 1,5% gacha) guruxlarga va A (0,008% gacha), B (0,12% gacha), 
V (0,3% gacha), G (0,7 % gacha), D (12 % gacha) sinflarga va tarkibidagi S mikdoriga karab 1 
(0,02%)... 5 (0,05% gacha) kategoriyalarga bulinadi. Kdyta ishlanadigan cho‘yan 10 ta markada 
ishlab chikariladi (GOST 805—80): P1 va P2 markali cho‘yan kayta ishlab pulat olish uchun, PL1 

---

25 
(SiO, 8— 1,2%) va PL2 (SiO 0,5—0,8%) markasi kuymakorlik uchun ishlatiladi; PF1, PF2, PFZ-
fosforli, PVK1, PVK2, PVKZ — yukrri sifatli cho‘yanlarolish uchun marka xuddi kuyma cho‘yan 
kabi tarkibidagi Si mikdori bilan anikdanadi, lekin Si kayta ishlanadigan cho‘yanlarda juda kam 
buladi. Bundan tashkari kayta ishlanadigan cho‘yanlar Mp buyicha guruxlarga, R buyicha sinflarga 
va S buyicha kategoriyalarga bulinadi. 
Tabiatda legirlangan cho‘yanlar uch turga bulinadi: xrom-nikelli (TU 14-15-84-79), titanli va 
titan-misli (TU 14-15-4—74). Xrom-nikelli cho‘yanning 10 ta markasi ishlab chikariladi: LNX1 
(Ni + So 0,2%; Sg 0,4—1,2%) dan LNX10 (Ni + So 1%; Sg 2,3-3, 2% gacha). Titanli cho‘yan 
(BTL
3
—BTL7) tarkibida 0,3—1,2% titan-misli cho‘yan (BTMLz — BTML7) tarkibida 1-3% Si 
va 0,3—1,2% Ti buladi. Ular shixtaga kushilsa kam legirlangan konstruksion cho‘yanlarni eritib 
olish imkoni tugiladi. 
Ikkilamchi kora metallar (GOST 2787 — 75) jumlasiga cho‘yan va pulat temir-tersagi, pulat 
va cho‘yan kirindisi, metall kirkmasi, shtamplab olingan detal va shunga uxshashlar kiradi. Kora 
metallar kategoriyalarga (A — uglerodli va B — legirlangan), sinflarga (cho‘yan va pulat) va 
turlarga bulinadi. CHo‘yan turlari fizik xolati va sifat kursatkichlari bilan anikdanadi: bulak-bulak, 
presslangan, kirikdi, gabaritli, nogabarit va xokazo. Domnaga kiritiladigan kushimcha — metall 
zaki va payvand toshkrli cho‘yan klassiga kirmaydi. Ular suyukdantirishda kuymakorlikda 
ishlatilmaydi. Legirlangan chikindilar va temir-tersaklar kimyoviy tarkibiga kura 67 ta guruxga 
bulinadi. 
Ferrokrtishmalar. Metall shixta materiallarining bu keng guruxi bitta yoki bir nechta 
legirlovchi elementlari bulgan temir krtishmalarini u
3
ichiga oladi. Asosiy legirlovchi element 
odatda krtishmaning tarkibida kursatiladi: ferrosilitsiy — Si. ferromarganets — Mp, ferroxrom — 
Sg va x, k. 
Ferromarganets (GOST 4755—80) kam uglerodli (S-0,5%), urtacha uglerodli (S-1— 2%) va kun 
uglerodli (S-7%) kotishmalarga bulinadi. Kam uglerodli, urtacha uglerodli ferromarganetsning 
tarkibida 85% Mp (tarkibida Mp mikdori 75% bulgan FMn 2,0 dan tashkari). Kam uglerodli 
ferromarganets markasining rakamli belgisida tarkibidagi uglerodning urtacha mikdori (masalan, 
FMn1,5 tarkibida 1,5% S buladi}, kun uglerodlida esa — marganetsning urtacha mikdori {masalan, 
FMn 75 tarkibida 75% Mp buladi) kursatilgan buladi. Ferromarganets markasida A xarfi tarkibdagi 
fosfor mikdorining kamligini (masalan, FMn 78A tarkibida 0,05% buladi), K xarfi tarkibdagi 
kremniy mikdorining kamligini (kremniy 1% gacha), S xarfi tarkibdagi kremniy mikdorining 
yukoriligini ifodalaydi S xarfidan keyingi rakam kremniy mikdorini kursatadi (masalan, FMn75AS6 
tarkibida 6% kremniy borligini bildiradi. Ferroxrom (GOST-4757—79) kam uglerodli
{0,01—0,05%), o‘rtacha uglerodli (1–4% S), k¢p uglerodli (6,5–8%) va markasida N xarf b¢lsa, 
azotlangan (1–6%) ferroxrom b¢ladi. Ferroxromning barcha markalarida xrom miqdori 60– 68% 
b¢ladi. Kam uglerodli, o‘rtacha uglerodli va k¢p uglerodli ferroxromning markalaridagi raqamli 
belgi tarkibdagi S miqdorini k¢rsatadi (masalan, FX006A tarkibida 0,06% S borligini bildiradi). 
Azotlangan ferroxrom markasidagi raqamli belgi tarkibidagi azot miqdorini k¢rsatadi (masalan, 
FXN200A tarkibida 2% azot bor). Ferroxrom tarkibidagi Si miљdori 0,8–2,0% atrofida b¢ladi. 
Markadagi S xarfi tarkibda Si miљdorining ko‘pligini (masalan, FX800SA tarkibida 5,0–10,0 % Si 
bor) bildiradi. A va B xarflar tarkibda R miqdorining kam yoki k¢p b¢lishini (A xarfi b¢lsa, 
tarkibida R miqdori 0,02–0,03%, B xarfi b¢lsa R miqdori 0,03–0,05% atrofida b¢ladi) k¢rsatadi. 
Sanoatda ferrosilitsiyning (GOST 1415–78) 11 ta markasi ishlab chiqariladi. Ferrosilitsiy 
markasida raqamdagi belgi tarkibdagi silitsiyning o‘rtacha mikdorini k¢rsatadi (masalan, FS45 
tarkibida 41 –47% Si bor). 
Ferrotitan (GOST 4761–80) ning 5 ta markasi ishlab chiqariladi. TiO, Til, Ti2 markali 
ferrotitan tarkibida 25–35 % Ti, TiV, TiV1 markali tarkibda esa 60% dan ziyod Ti b¢ladi. 
Ferrovolfram (GOST 17293–82) 6 ta markada ishlab chiqariladi. Ular tarkibida volfram 
miqdori 65 dan (FV 65) 80% (VF80a) gacha. Markadagi 
a 
xarf tarkibda alyuminiy borligini 
k¢rsatadi. 
Ferrobor (GOST 4848–69) 4 ta markada ishlab chiqariladi. Ular tarkibida bor miqdori 6 (FBZ 
markali) dan 20% gacha va undan yuqori (FBO markali) b¢ladi. Turli markadagi ferrobor tarkibida 
kremniy miqdori 2 dan 15% gacha, alyuminiy miqdori esa 3 dan 15% gacha b¢ladi. 
Ferrosilikoxrom {GOST 11861–77) 6 ta markada ishlab chiqariladi. Ularning turli 
markalaridagi xrom miqdori 28% (FSX 48 markali) dan 55% gacha va undan yukori (FSX13) 
b¢ladi. Ferrosilikoxrom markasidagi raqam belgisi uning tarkibidagi kremniyning o‘rtacha 
miqdorini k¢rsatadi (masalan, FSX 33 tarkibida 30–37% kremniy b¢ladi). 

---

26 
Ferromolibden (GOST 4759–79) tarkibida 55–58% Mo b¢lgan uchta markada (FM1, FM2, 
FMZ) ishlab chiqariladi. 
SHixtani korrektirovka qilish, ch¢yan va p¢latni legirlash va modifikaiiyalash uchun 
ferroqotishmalardan foydalaniladi. 
Birlamchi rangli m e t a l l a r. Bu shixta materiallari GOST va TU ga muvofiq quymalar, kichik 
quymalar va granulalar k¢rinishida etkazib beriladi. Ular tozalik darajasiga qarab markalanadi. 
Quyma k¢rini-shidagi juda toza birlamchi alyuminiy (GOST 11069– 74) A999 (99,99% A1), texnik 
toza alyuminiy A85 va xokazo AO gacha marka bilan (99 foiz A1) belgilanadi. Silumin xam 
birlamchi eritib olingan quymalar k¢rinishda (GOST 1571 – 76) etkazib beriladi. Uning tarkibida 
10–13% kremniy b¢ladi. Xarflardan keyingi raqamlar aralashmalarning tozalanganlik darajasini 
belgilaydi. Eng tozasi SIL-00 bilan belgilanadi. SIL-2 tarkibida Fe – 0,7%, Mn–0,5%, Sa – 0,2%, 
Su — 0,3%, Zn-0,08% bo‘ladi. 
Quymalar ko‘rinishidagi birlamchi magniy (GOST 804–72) xam tozalik darajasiga qarab 
markalanadi — Mg96 (99,96% Mg) dan Mg 90 (99,9 foiz Mg) gacha. 
Mis (GOST 859–78) tayyorlanish usuliga qarab markalanadi: kislorodsiz toza mis – MO Ob 
(99,99% Si) orqali, kisloroddan tozalangan mis – M1r (99,9% Su), olovda tozalangan mis – M2 
(99,7% Su) va MZ (99,5% Su) orqali belgilanadi. 
Boshqa barcha birlamchi rangli metallar shunga ¢xshash markalanadi. Rux (GOST 3640–79); 
SVOO (99,99% Zn); SVO, SV1, SV, SOA, SO. S1, S2, SZ (97,5%Zn). Љalay (GOST 860–75) 
OVCH-000 (99,999 %Sn) dan OCH (96,43% Sn) gacha. Q¢r\oshin (GOST 3778–77): SOOO 
(99,9999% R6 dan SZ (99,9 % Rb) gacha. Nikel (GOST849– 70): NO (99,99 % Ni) dan NCH 
(97,6% Ni) gacha. Xrom (GOST 5905–79): XOO (99 %Sg): XO, X2, XZ (97% Sg) va xokazo. 
Q u y m a k ¢ r i n i sh i d a g i r a n g l i k o t i sh m a l a r. Quyma xolatda tayyorlanadigan 
alyuminiy qotishmalarining (GOST 1583–73) 19 ta markasi ishlab chiqariladi. A dan keyingi 
xarflar legirlovchi elementlarni (K – kremniy, M – mis, N – nikel, va x. k.), xarflardan keyingi 
raqamlar bu elementlarning o‘rtacha 
mikdorini ifodalaydi. Masalan, AK9 tarkibida 9% Si: AK21M2, 5N25, tarkibida 21%Si, 2,5% Si 
va 2,5% Ni bor. 
Kuyma xolatdaga magaiy kotishmalari (GOST 2581—78) yukoridagiga uxshash markalanadi: 
M dan keyin keladigan xarflar legirlovchi elementlarni ifodalaydi (M