Materialshunoslik indd

4.1. Temir asosidagi qotishmalar
Tеmir  аsоsli  qоtishmаlаr
–  shundаy  mаtеriаllаrki,  tаrkibidа 
tеmir аsоsiy kоmpоnеnt hisоblаnаdi – bоshqа istаlgаn mеtаllаr bilаn 
sоlishtirgаndа, ishlаb chiqаrilishi ko‘lаmi bo‘yichа eng ko‘p miqdоrgа 
egа,  bundаn  tаshqаri  qоlgаn  mаtеriаl  turlаridаn  ko‘rа  muхаndislik 
kоnstruksiyasining eng muhim mаtеriаli hisоblаnаdi.
Tеmir  аsоsli  qоtishmаlаrning  аsоsiy  kаmchiligi  –  bu  ulаrning 
kоrrоziyagа mоyilligidir.
Temir va uning qotishmalari – texnikaning hamma sohasi 
uchun  eng  muhim  va  eng  ko‘p  ishlatiladigan  konstruksion  materi­
aldir. Hozirgi vaqtlarda texnika uchun rangli metallar, plastmassalar, 
keramika materiallar keng qo‘llanganiga qaramay, qo‘llanayotgan 
po‘lat va cho‘yanlar hajmi ulardan ancha ortiq.
Temirning,  kristall  panjarasi  parametrlari  turlicha  bo‘lgan  poli
-
morf modifikatsiyalari bor, ular “temir­uglerod” sistemasining faza
-
viy va strukturaviy holati xususiyatlarini belgilaydi. Shu sababdan, 
shuningdek,  uglerod  temirda  cheklangan  miqdorda  erishi  tufayli, 
“temir­uglerod” sistemasining holat diagrammasida ko‘plab miqdor
-
da fazalar va strukturalar mavjud: uglerodning temirdagi qattiq erit
-
malari – austenit va ferrit; kimyoviy birikmalar – temir karbidi yoki 
sementit;  qattiq  eritmalar  va  sementitning  mexanik  aralashmalari. 
“Temir-uglerod” sistemasidagi termodinamik muvozanatning xususi-
yatlari, unda, muvozanatlashmagan kristallanish sharoitlarida hosil 
bo‘ladigan muvozanatlashmagan (metastabil) fazalar bo‘lishini talab 
etadi.

---

56
“Temir-uglerod” sistemasidagi fazaviy va strukturaviy tashkil 
etuvchilarning turli­tumanligi avvaldan talab etilgan mexanik xususi­
yatlarga ega po‘latlar va cho‘yanlarni ishlab chiqarishga qulay sharoit 
hosil qiladi. Temir va uglerod qotishmasiga legirlovchi elementlarni 
qo‘shish  esa  bu  xususiyatlarni  kerakli  tomonga  o‘zgartirish  uchun 
qo‘shimcha imkoniyat beradi. Bunda po‘lat va cho‘yanlarning faza­
viy o‘zgarishida kritik haroratlari o‘zgaradi, yangi fazaviy va struk-
turaviy tashkil etuvchilar hosil bo‘ladi, yeyilishga chidamlilik, korro­
ziya bardoshlik, issiqqa chidamlilik kabi ekspluatatsion xususiyatlar 
o‘zgaradi.
Quyidаgi  bo‘limdа  po‘lаt  vа  cho‘yanlаrning  turli  sinfni  vа 
ulаrning  tаrkibi,  mikrоstrukturаsi  vа  хоssаlаri  ko‘rib  chiqilаdi.  Bu 
mаtеriаllаrning sinfl anishi 4.1­rаsmdа kеltirilgаn.