Materialshunoslik indd

Texnologik xossalari. 
Metall va qotishmalarning texnologik 
xossalariga ularning texnologik ishlanuvchanligi bilan bog‘liq xos
-
salar:  kirishuvchanlik,  quyu luv chanlik,  suyuq  holatda  oquvchanlik, 
bolg‘alanuvchanlik,  payvandlanuvchanlik  va  kesib  ishlanuvchan
-
lik  va  boshqa  xossalar  kiradi.  Bu  xossalar  haqida  alohida  to‘xtalib 
o‘tamiz.
Qolipning  o‘lchamlari  va  shu  qolipda  quyish  yo‘li  bilan  hosil 
qilingan quy maning o‘lchamlari orasidagi farq kirishuvchanlik deyi­
ladi.  Kirishuvchanlik  foizlarda  ifodalanadi.  Qotishmalarning  kiri
-
shuvchanligi bir­biridan farq qiladi va ma’lum kattalikka ega bola
-
di. Cho‘yanlar uchun kirishuvchanlik 1,5–1,75% ni tashkil etsa, bu 
kattalik po‘latlar uchun 1,4–2,2%, kulrang cho‘yan 0,5–1,25 %, mis 
qotishmalari 0,8–1,6%, aluminiy qotishmalari 0,3–1,2% va magniy 
qotishlari  0,3–1,2%  ni  tashkil  etadi.  Po‘latlarda  quyluvchanlik  nis
-
batan yomonroq bo‘ladi.
Suyuq holatda oquvchanlik quymakorlik qotishmalarining muhim 
texnologik xossalaridan biri hisoblanadi. Metall va qotishmalarning 
suyuq holatda qolipni to‘ldirish xossasiga suyuq oquvchanlik deyila
-
di. Metall va qotishmalarning suyuq holatda oquvchanligi qanchalik 
yuqori bo‘lsa, u suyuqlantirilganda qolipning tor va murakkab joyla
-
rini shunchalik yaxshi to‘ldiradi. 

---

43
Metall va qotishmalarni bolg‘alash, shtamplash, prokatlash va bo
-
sim ta’sirida ishlash natijasida o‘z shaklini yemirilmasdan o‘zgartirish 
xossasiga bolg‘ala nuvchanlik deyiladi. Metall va qotishmalarni bo
-
sim ta’sirida ishlash vaqtida u qan chalik yuqori darajada deformatsi
-
yalanib hamda bu deformatsiya uchun zarur kuch qanchalik kichik 
bo‘lsa, uning bolg‘alanuvchanligi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Metall va qotishmalarni payvandlash vaqtida mustahkam va zich 
birikma hosil qilish xossasiga payvandlanuvchanlik deyiladi. Payvand 
chokni mexanik xossalari yuqori, strukturasi bir jinsli hamda mayda 
donali,  g‘ovak  va  boshqa  nuqsonlardan  holi  bo‘lsa,  payvandlanuv­
chanlik xossasi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Vaqt birligi ichida eng ko‘p yo‘nib tushirilgan qirindi miqdori bi
-
lan baholanadigan kattalik miqdoriga kesib ishlanuvchanlik deyiladi. 
Metall va qotishmalarni texnologik xossalarini aniqlash uchun turli­
cha sinovlar o‘tkaziladi. Bu sinovlar murakkab emas va ular standart­
lashtirilgan.Standartlashtirilgan  sinovlar  jumlasiga  eguluvchanlikga 
sinash,  sovuq  holatda  cho‘kuvchanlikka  sinash,  botiluvchanlikka 
sinash va boshqalar kiradi.