Materialshunoslik 2016. p65

5.1. Metallarni sinash

Odatda, metallarning mexanik xossalari deganda, uning

quyidagi ko‘rsatkichlari tushuniladi:

•••••

 

mustahkamligi 

— metallning deformatsiyaga va yemirilishga

qarshilik ko‘rsatishi;

•••••

 

plastikligi

 — metallning qoldiq deformatsiyada yemiril-

masdan turish xususiyati.

Metallarda plastiklikning kamligi yoki yo‘qligi 

mo‘rtlik

deyiladi.

Mexanik xossalar konstruktor va texnologlarga yuklama-

larning chegarasini belgilash va mashinalarni ishlatish sharoitini

aniqlash imkonini beradi.

Mexanik xossalar tavsiflarining son qiymatlari, ya’ni zo‘ri-

qishlar yoki deformatsiyalar qiymatlari mexanik sinovlar nati-

jasida olinadi. Mexanik sinovlardan metallarning tayyorlanish va

ishlov berish sifatini nazorat qilishda keng ko‘lamda foyda-

laniladi.

Qo‘yilgan kuchlar ta’sirida detal o‘lchamlari va shaklining

o‘zgarishi 

deformatsiya

 deyiladi. Deformatsiya jismga qo‘yilgan

tashqi kuchlar ta’sirida yoki jismning o‘zida sodir bo‘ladigan

fizik-kimyoviy jarayonlarda vujudga keladigan ichki kuchlar

ta’sirida yuzaga kelishi mumkin. Bunda vujudga keladigan

zo‘riqishlar o‘q yo‘nalishida cho‘zilishning oddiy holida quyi-

dagiga teng bo‘ladi:

σ

 = 

P

 / 

F

,

bunda: 

P

 – kuch (N); 

F

 – jismning ko‘ndalang kesim yuzi (m

2

).

---

67

Jismda normal va urunma zo‘riqishlar vujudga keladi. Mu-

vaqqat (tashqi) zo‘riqish bilan ichki zo‘riqishlarni bir-biridan

farqlash lozim.

Muvaqqat zo‘riqishlar tashqi yuklama ta’sirida vujudga keladi

va muvozanatlashadi.

Ichki zo‘riqishlar tashqi kuchlar ta’sirisiz, berilgan jism

doirasida vujudga keladi va muvozanatlashadi.

Ichki zo‘riqishlarning hosil bo‘lishi deformatsiyalarning jism

hajmi bo‘yicha notekis taqsimlanishi bilan bog‘liq. Ichki

zo‘riqishlar haroratning metall hajmi bo‘yicha notekis taqsim-

lanishi natijasida vujudga keladi. Masalan, metall tez isitilganda va

sovitilganda metallning tashqi va ichki qatlamlari notekis

kengayadi (siqiladi). Bunday zo‘riqish