Materialshunoslik 2016. p65

3.3. Po‘latni chala yumshatish

Chala yumshatish evtektoidda A

s1

dan yuqori haroratda

qizdirish va sekin sovitishdan iborat. Bunda perlitni tashkil etuv-

chi donlar qisman qayta kristallanadi.

Agar dastlabki qizdirib ishlov berishda yirik donlar yuzaga

kelmagan bo‘lsa, evtektoiddan oldingi po‘latlar ichki zo‘riqish-

larni yo‘qotish va kesib ishlanuvchanligini yaxshilash maqsadida

chala yumshatiladi. Evtektoiddan keyingi po‘latlarni chala yum-

shatish 

sferoidlash uchun yumshatish

 deyiladi. Sferoidlash

uchun yumshatish natijasida donador perlit tuzilishi hosil qi-

linadi. Sferoidlash paytida sekin sovitish kerak, shunda austenit

ferrit-karbid aralashmasiga parchalanadi va hosil bo‘lgan

karbidlar bir-biriga yopishib yiriklashadi (koagulatsiya).

Izotermik yumshatish

Amalda vaqtni tejash maqsadida ko‘pincha izotermik

yumshatishdan foydalaniladi.  Bu holda po‘lat qizdiriladi, so‘ngra

evtektoidda A

s1

 dan 50—100 °C past haroratga qadar tez

sovitiladi (ko‘pincha boshqa pechga o‘tkaziladi). Po‘lat shu

---

38

haroratda austenit to‘la parchalangunga qadar tutib turiladi,

shundan keyin havoda sovitiladi.

Hozirgi vaqtda legirlangan po‘latlarni izotermik yumshatish

ko‘p qo‘llaniladi, chunki bunda jarayon davomiyligi qisqaradi.

Sof holda yumshatish himoya atmosferasini tatbiq etgan

holda yoki qisman vakuum pechlarda to‘la yoki chala yumsha-

tish tartibida amalga oshiriladi. Sof holda yumshatish jarayonini

ishlatilgan karburizator, cho‘yan qirindisi va shu kabilar solin-

gan qutilarda o‘tkazish mumkin.

Sof holda yumshatish sovuqlayin yoyiladigan tasma, sim va

hokazolar olish uchun, shuningdek, metall sirtini oksidlanish

va uglerodsizlanishdan saqlash maqsadida galvanik usulda qop-

lanadigan detallar olish uchun qo‘llaniladi.

3.4. Me’yorlash

Evtektoiddan oldingi po‘latni A

s3

dan yuqori haroratgacha,

evtektoiddan keyingi po‘latni esa A

st

dan 50—60 °C ga yuqori

haroratgacha qizdirib, so‘ngra havoda sovitish 

me’yorlash

 deb

ataladi. Me’yorlashda po‘lat qayta kristallanib, quyish yoki

bolg‘alashda hosil bo‘lgan yirik donli tuzilish yo‘qoladi.

Havoda sovitish natijasida austenit past haroratlarda ferrit-

sementit aralashmasiga parchalanadi, demak, aralashmaning

mayda zarralarga bo‘linishi (dispersligi) ortadi.

Me’yorlashdan maqsad po‘latning tarkibiga ko‘ra turlicha

bo‘ladi. Kam uglerodli po‘latlar yumshatish o‘rnida me’yor-

lanadi. Natijada ularning qattiqligi qisman ortadi, lekin kesish-

da sirtining sifati yaxshilanadi.

O‘rtacha uglerodli po‘latlar uchun me’yorlash toblash va

yuqori haroratda bo‘shatish (yaxshilash) o‘rnida qo‘llaniladi.

Bunda ularning mexanik xossalari pasayadi, lekin buyumlar-

ning  deformatsiyalanishi toblashdagiga nisbatan kamayadi.

Ko‘p uglerodli (evtektoiddan keyingi) po‘latlar qattiqligini

yo‘qotish maqsadida me’yorlanadi.

Me’yorlash va keyin yuqori haroratda (600—650 °C) bo‘-

shatish ko‘pincha legirlangan po‘latlarning tuzilishini to‘g‘ri-

lash uchun yumshatish o‘rnida qo‘llaniladi.

---

39