Materiallarining izohli bibliografiyasi

Ostroumov, N. 
Svedenija o Turkestanskoj tuzemnoj gazete // Trudy Syrdar’inskogo 
Statisticheskogo Komiteta v 1887 – 1888 gg. – Tashkent, 1888. – S.64 – 65. 
136
Khalid, Adeeb
. The Politics... – 
Р
.87 – 88. 
137
Yuqoridagi manba – 
Р
.89. 
138
Bu haqda batafsil ma’lumot uchun qarang: 
Abdirashidov, Z. 
Ismail Gasprinskij i 
Turkestan v nachale 20 go veka: svjazi – otnoshenija – vlijanie. – Tashkent: 
Akademnashr, 2011. – S.81 – 109. 

---

Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi 
31 
qilgan ruslar jamiyatida xususiy va mustaqil matbuotga 1890-yilda 
Samarqandda asos solingan edi.
139
I.Geyyerning “Taraqqiy – O‘rta Osiyoning 
umr guzarligi” gazetasi asosan rus gazetalaridan olingan xabarlarni tarjima qilib 
qayta nashr qildi. Shunday bo‘lishiga qaramay, bu gazeta rus ma’muriyati 
nuqtai nazaricha nomaqbul bo‘lgan shaxslar, ya’ni mahalliy ziyolilar uchun o‘z 
fikrlarini izhor qilish imkoniyatini berdi. Bu bilan I.Geyyerning gazetasi 
mahalliy ziyolilarning anchadan beri amalga oshirishga harakat qilib kelayotgan 
maqsadlari – siyosiy dialogga qo‘shilishlariga yo‘l ochib berdi. Bu gazeta 17 
soni chiqqandan so‘ng moliyaviy muammolar tufayli yopildi. I.Geyyerning 
gazetasi mahalliy ziyolilar uchun faoliyatlarining keyingi bosqichini belgilash 
va aniqlash uchun katta turtki berdi. “Taraqqiy – O‘rta Osiyoning umr 
guzarligi” gazetasi qisqa vaqt ichida butun Turkiston bo‘ylab tarqalganiga 
qaramasdan, g‘oyaviy jihatdan general gubernator chizib bergan chiziqdan 
chiqa olmadi. Shu sabab gazeta qisqa muvaffaqiyatdan so‘ng o‘quvchilarini 
yo‘qota boshladi va tez orada faoliyatini tugatishga majbur qoldi.
140
Turkistonlik jadidlar gazetani birinchi navbatda taraqqiyot belgisi hamda 
ilm tarqatish manbasi sifatida qabul qildilar. Ular gazetaning asl mohiyati va 
maqsadini turlicha talqin qildilar. O‘z vaqtida Gasprinskiy gazetaning asosiy 
maqsadi haqiqat va ma’rifatga xizmat qilish, deb belgilagan edi.
141
Turkistonlik 
ma’rifatparvarlar jurnalistik faoliyatlarining ibtidosida gazetani jamiyatning 
“kasalini” davolovchi tabibga qiyosladilar. Ordan qisqa muddat o‘tib esa, 
matbuot jamiyatning kamchiliklarini muntazam tanqid qila boshladi va 
“jamiyatning haqiqiy” yo‘lboshchisiga aylana boshladi.
142
Gazeta, 
Gasprinskiyning ta’kidlashicha, faoliyatining asosiy qirralari: ifoda etish, 
maqtash va tanqid qilishdan iborat bo‘lishi kerak. Gasprinskiy o‘z izdoshlariga 
biror muayyan muammoni yoritishda yuqoridagi uch asosiy yo‘nalishni bir 
maromda ushlash kerakligini maslahat berdi. Uning yozishicha, yuqoridagi uch 
qirradan “tanqid – tarozu, davo va yog‘du” kabidir.
143
Behbudi gazetaning 
mohiyatini aniqlashda Gasprinskiyning aynan yuqoridagi fikr va maslahatlariga 
amal qilganini kuzatish mumkin. 
Turkiston jadidlarining oldilariga qo‘ygan maqsadlariga yetishish uchun 
kurashga zo‘r berishlari, ya’ni Ziyo Said yozganidek, konservativ fikrga qarshi 
139