|
a)
b)
15.21-rasm.
15.23-rasm.
Deformatsiyalanayotgan tekislikni, masalan, elastik plastina yoki mem-
branalam i burchakli k o ‘chishlarini aniqlash usuli m uar tasmalari .usulining
k o ‘rinishlaridan biri hisoblanadi. 15.22-rasmda burchak oMchovchi uskuna-
ning sxemasi berilgan. Bu yerda to ‘r silindrik ekranga tushiriladi, tekshiri
layotgan sirt esa yaltiroqlanadi.
Bu suratdan akslanib qaytgan to ‘r
ikki marta fotosuratga olinadi: birinchi
marta egilmagan va ikkinchi marta egil-
gan plastinka holati uchun. Akslantiruv-
chi sirtning og‘ishi tufayli to ‘r siljiydi
va muar effekti vujudga keladi. 15.21-
rasmda ko ‘rsatilgan tasm alardan farqli
ravishda bu yerda sirtning o ‘zaro teng
og‘ish burchaklari geometrik c ‘mi aks
etgan. Burchakli ko'chishlar orqali plas
tinka egriligining qonuniyati aniqlanadi,
keyin b u la r a so sid a k u ch lan ish lar
hisoblanadi.
M isol tariqasida 15.23-rasm da bir
tomoni ikki joyidan qistirilgan va yig‘iq
k uch b ilan y u k langan t o ‘g ‘ri to 'rt-
burchakli plastinka keltirilgan. 15.24-rasmda to ‘mi joylashtirishning ikki holi
uchun muar tasmalarining tarqalishi surati tasvirlangan.
Hozirgi paytda muar tasmalari usulining bir qancha modifikatsiyalari
ishlab chiqilgan, uning aniqlik darajasini va samaradorliligini oshirishning
qator y o ‘llari m avjud. M azkur usul k uchlanish holati tah lili bilan
shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar uchun xizmat qiladigan yaxshi qo'shim cha
qurol vazifasini o'tashi mumkin.
15.6. K u c h la n is h la m i a n iq la s h n in g re n tg e n usuli
Kuchlanishlami aniqlashning rentgen usuli metallning kristal panjarasi
atomlari orasidagi masofalarni oMchashga asoslangan. Bu m asofalar ikki
sababga k o ‘ra: h aro rat va kuch ta ’sirid a o ‘zgarishi m um kin. K uch
qo‘yilmagan holda atomlar orasidagi masofa m a’lum. Bu masofa bilan kuch
lanish holatida o ‘lchangan masofani
taqqoslash yo‘li bilan nisbiy uzayish-
ni topam iz hamda harorat ta ’sirini
hisob ga olib, k u chlan ishn i an iq
iaymiz.
A ytilgan
gaplardan
rentg en
u su lin in g muhim jih a tla ri ayon
boMadi. Mazkur usul, metall obyekt-
ga oMchash asb ob larini o ‘rn at-
m asdan, unda zo‘riqtirishdan avval
mavjud boMgan kuchlanishlami aniq
lash im konini beradi. O ddiy ten-
zometrlash uslubida avval yuklanm a
gan
konstruksiyaga
ten zo m e tr
o 'rn a tib , undagi d efo rm atsiy alar
oMchab olinar, keyin esa konstruk
siya yuklangandan s o ‘ng yana
oMchanar va oMchov natijalari taqqo-
slanar edi. Kuchlanishlami bunday
oMchaganda tenzometrlar texnologik
ta ’sirlardan vujudga keladigan kuch
lanishlami ilg'ab ololmaydi. Rentgen
usuli kuchlan ishlarn ing « m utlaq»
qiymatini aniqlay oladi. Rentgen usu-
Qizish
li yordamida, masalan, payvand chok sovigandan keyin unda qoladigan qol
diq kuchlanishlam i topish mumkin. Tenzom etrlar yordamida bu kabi ish-
lami bajarib boMmaydi.
MaMumki, rentgen nurlanishi tez uchar elektronlar yoki ionlar tutamini
(пучок) metall sirtiga urilishi natijasida vujudga keladi. Elektronlar tutami
rentgen quvurchasida cho‘gManuvchi ipni qizdirish va yuqori kuchlanish
maydonida elektronlarni. kuchaytirish yoMi bilan hosil qilinadi. Quvurcha
anodiga urilgan elektronlar rentgen nurlarini paydo qiladi va bular aksa-'
riyat hollarda tutamga tik y o ‘nalishda tarqaladi (15.25-rasm). Ish jarayoni-
da anod qattiq qiziydi va suv bilan sovitiladi. Issiqlikni tezroq kamaytirish
maqsadida anod quvurchasi misdan yasaladi.
Rentgen quvurchasining nurlanish spektri elektron tutam i tushayotgan
metallga (anodning ishchi metaliga) hamda quvurchaga ta ’sir etayotgan yu
qori kuchlanishning qiymatiga bogMiq.
Metallardagi kuchlanishlami rentgen usulida oMchashda К - seriya deb
ataladigan monoxromatik nurlardan foydalaniladi. Kerakli nurlanishni hosil
qilish uchun quvurchaga yuqori kuchlanish beriladi. PoMat konstruksiyalar-
ni tekshirishda anodning ishlovchi metali sifatida kobalt ishlatiladi. Agar
quvurchadagi anod kuchlanishi 7710 b dan oshmasa, rentgen nurlarining
spektri uzluksiz boMadi, issiqlik nurlanishining eng qisqa toMqinlaridan
(1,6 A) tortib, eng uzun toMqinlarigacha qamrab olgan boMadi. Anod kuch
lanishi 7710 b dan oshsa, vaziyat keskin o ‘zgaradi. Uzluksiz spektrning
intensivligi kamayadi va uning fonida m a’lum toMqin uzunligiga ega boMgan
aniq nurlanishlar vujudga keladi. Kobalt uchun bunday nurlanish uchta
boMadi. Bular ichida intensivligi eng yuqori boMgan nurlanishning toMqin
uzunligi A =l,7853 A. 0 ‘rtacna intensivlikka xos toMqin uzunligi A = l,7893
A. Bu ikki nurlanish К
dubletini, y a’ni ikkinchi nusxasini tashkil etadi.
Uchinchi nurlanish kuchsiz boMadi va amaliy ahamiyatga ega emas. Kuch
lanishni yanada oshirilishi spektr xarakterini o ‘zgartirmaydi, nurlanish in
tensivligi ortadi, xolos. ToMqin uzunliklari ham o ‘zgarishsiz qoladi.
Rentgen nurlanish toMqinlaii tekshirilayotgan metall atomlari elektron-
lariga ta ’sir etib, ulam i toMqin chastotasida tebranishga m ajbur etadi. Shun
day qilib atom elektronlarining o‘zi tebranish manbayiga aylanib qoladi va
rentgen nurlarini tushayotgan tutam toMqini uzunligida tarqatadi. Atomlar
tekshirilayotgan metallning kristall panjarasida m a’lum tartibda joylashgan-
ligi sababli, elektronlardan chiqadigan nurlar interferensiyalanadi. Natijada
kristallga tushayotgan rentgen tutami, kristallardan toMqin uzunligi, panjara
oMchamlari va rentgen tutamining tushish burchagi orasidagi o ‘zaro nisbat-
ga qarab, m a’lum yo‘nalishlarda tarqaladi. Bu nisbat Breg sharti nomi bi
lan yuritiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
