Matematika-informatika fakulteti

va masalan , u holda ularning yig’indisi deb quyidagicha bo’lsin ,

(2)

ko'rinishdagi ko’phadga aytiladi. Bu ko’phadning koeffitsentlari f (x) va g(x) ko’phadlarning noma’lumning bir xil darajalari oldida turgan koeffitsentlarining yig’indisiga teng , ya’ni

shu bilan birga n> s bo’lganda b_s+1 = b_s+2=... = b_n = 0 deb hisoblash lozim. Agar n > s bo’lsa bu yig’indining darajasi n ga teng bo’ladi , biroq n = s da uning darajasi n dan kichik bo’lib qolishi ham mumkin , chunonchi b_n = -a_n bo’lganda shunday bo’ladi. f (x) va g(x) ko’phadlarning ko’paytmasi deb ushbu

(3)

K o’ p h a

d H a q i q i y I l d i z l a r i
ko’phadga aytiladi.

Uning koeffitsentlari quyidagicha aniqlanadi:

ya’ni koeffitsent va ko’phadlarning indekslari yig’indisiga teng

bo’lgan koeffitsentlarning ko’paytmasi va barcha bunday ko’paytmalarning yig’indisiga teng ; xususan

Shunday qilib, ikkita ko’phad ko’paytmasining darajasi bu ko’phadlar

darajalarining yig’indisiga teng. Demak , noldan farqli ko’phadlarning ko’paytmasi hech qachon nolga teng bo’lmasligi kelib chiqadi .Endi bu kiritilgan amallarni xossalarini o’rganaylik. Ko’phadlarni qo’shishning kommutativligi va assotsativligi bu xossalarning sonlarni qo’shish uchun o’rinli ekanligidan kelib chiqadi , chunki noma’lumning
har bir darajasi oldidagi koeffitsentlar alohida-alohida qo’shiladi.
Ko’phadlar uchun ayirish amali ham bajariladi: nol rolini nol soni o’ynaydi ,

ko’phad uchun qarama-qarshi ko’phad quyidagicha bo’ladi:

ko’phadlarni ko’paytirishning kommutativligi sonlarni ko’paytirishning

kommutativligidan va ko’phadlarni ko’paytirishga berilgan ta’rifda har ikkala ko’paytuvchilarning koeffitsentlari teng huquq bilan olinishidan

K o’ p h a

d H a q i q i y I l d i z l a r i
k elib chiqadi. Ko’paytirishning assotsativligini isbotlaylik.
Bizga

k o’phadlar berigan bo’lsin , u holda ko’paytmada

oldidagi koeffitsent bo’lib

F (x){g(x)h(x)} ko’paytma esa (4)

S on xizmat qiladi .Bu sonlar teng ,shunday qilib, ko’phadlarni ko’paytirish assosativligi isbotlandi.

Ko’phadlarni qo`shish va ko`paytirishda distributivlik qonuni o’rinli:

Bu tenglikning chap tomoni x^! noma'lumning [f (x) + g(x)] h(x) ko’phaddagi koeffitsenti , uning o’ng tomoni esa o’sha darajali noma’lumning x ning f (x)h(x) + g(x)h(x) ko’phaddagi koeffitsentidir.

Ko’phadlarni ko’paytirishda bir rolini nolinchi darajali ko’phad deb ataluvchi 1 soni bajaradi.

Tasdiq. f (x) nolinchi darajali ko’phad bo’lgandagina va faqat shu holdagina teskari ko’phad f 4x) ga ega bo’lib ,

(5)

Tenglik o’rinli bo’ladi.

K o’ p h a

d H a q i q i y I l d i z l a r i

Isboti . Agar f (x) ko’phad noldan farqli с sondan iborat bo’lsa , u holda с¹ son uning teskari ko’phadi bo’ladi. Agar f (x) ko’phadning darajasi n > 1 bo’lib, f ~\x) ko’phad mavjud bo’lganda edi , u holda (5) tenglikning chap tomoni darajasi n dan kichik bo’lmagan holda , shu tenglikning o’ng tomonida nolinchi darajali ko’phad turgan bo’lar edi.

Buni esa bo'lishi mumkin emas.

Natija. Ko’phadlarni ko’paytirishga teskari amal bo’lish amali mavjud emas. Ushbu xossalariga ko’ra kompleks koeffitsentli ko’phadlar to’plami butun sonlar to’plamiga o'xshaydi. Bu o’xshashlik yana ko’phadlar uchun butun sonlar singari qoldiqli bo’lish algoritmi mavjudligida ham ko’rish mumkin.

Teorema. Ixtiyoriy f (x) va g(x) ko’phadlar uchun shunday q(x) va r(x) ko’phadlar topish mumkinki , ushbu

K o’ p h a

d H a q i q i y I l d i z l a r i

(6)

tenglik o’rinli bo’lib , bunda r(x) ning darajasi g(x)ning darajasidan kichik yoki r(x) = 0 bo’ladi. Bu shartni qanoatlantiruvchi q(x)var(x) ko’phadlar bir qiymatli aniqlanadi.

Isboti. Bu teoremani ikki qismga bo’lib isbotlaymiz.Avvalo q(x) va r(x) ko’phadlarni yagonaligini ko’rsatamiz , so’ngra esa bunday q(x) va r(x) ko’phadlarni mavjudligini ko’rsatamiz. Faraz qilaylik tenglikdan tashqari

tenglikni qanoatlantiruvchi q (x) va r (x) ko’phadlar ham mavjud bo’lsin hamda r (x) ni darajasi g(x) ning darajasidan kichik bo’lsin ,tengliklarni o’ng tomonlarini bir biriga tenglashtirib, natijada

tenglikni hosil qilamiz.

Bu tenglikning o’ng tomonining darajasi g(x) ning darajasidan kichik bo'lgan ko'phad, chap tomonda turgan ko'phadning darajasi esa q(x) - q₁(x) ф0 bo’lsa , u holda g(x) ning darajasidan katta yoki unga teng bo’lgan ko'phad turibdi. Shu sababli q(x) - q (x) = 0 , ya’ni q( x) = q (x) bo’lishi lozim , bundan esa r( x) = r (x) kelib chiqadi.

Demak farazimiz noto’g’ri . Teoremaning ikkinchi qismi isbotlandi.

Endi teoremaning birinchi qismini isbotlaymiz . f (x) va g(x) ko’phadlarning darajalari mos ravishda n va s bo’lsin.

Agar n < s bo’lsa , u holda q(x) = 0 , r(x) = f (x) deb olamiz.

Shu sababli n > s bo’lsin deb olaylik.

ko’phadlar berilgan bo’lsin.

deb olib,

darajasi n dan kichik bo’lgan f (x) ko’phadni hosil qilamiz. Hosil bo’lgan f (x) darajasini щ va yuqori hadi koeffitsentini a_l0 orqali belgilaymiz. Agar hali ham щ> s bo’lsa ,