Matematika fakulteti

ЖК кпнттсукчиѐты элементлеси 
Кпнттсукчиѐ тюсертен ЖК псайлық титтема блпгы көсинитинде псынланған, бул блпкқа сазъжмлас — 
жалғаныф псынласы асқалы тыстқы қусылмалас: ѐдтыо қптымша блпкласы, клавиатуса, дитрлей, рсинтес 
цюм т.б. жалғанады. 
Ситтема блпгы юдетте өз ишине титтема рлататы, блпк ританиѐ, диткласдеги жыйнафшылас, қптымша 
қусылмалас цюм адартеслес менен кенейтисиф рлаталасы — 
тыстқы қусылмалас адартеслесин алады. 
Ситтемалы рлатада төмендегилес жайлатады: 
• микспрсптеттпс; 
• математик тпрсптеттпс;
• 
тактли имрултлас генесатпсы;
• ТЕҚҚ, цюм ОЕҚҚ, мпдуллеси (миксптхемалас);
• СМОS — ѐд миксптхематы; 
• клавиатуса, ҚМДЖ цюм ИМДЖ адартеслеси; 
• хзулитлес адартеси; 
• таймес цюм т.б. 
Оласдыо цюммети бат рлатаға сазъжмлас (тлптлас) жюсдеминде 
жалғанады. 
1-шынығыф бпйынша жуфмақ 
1.
Етарлаф титтематы (ЕС) – бул бисгеликте итлефши аррасатлық цюм рспгсаммалық псталықлас 
жыйындыты.
2.
Етарлаф титтемаласы цюм кпмрлекти тийкасында етарлаф машиналасы жатады.
3.
Етарлаф машинаты– бул инфпсмачиѐны қабыллаф, тақлаф, қайта итлеф цюм узатыф псталығы. 
4.
ЧЕМ – инфпсмачиѐныо чифслы көсиниттеги фпсматын райдаланады. Тусмыттыо баслық 
тасафласында райдаланады. Цюсекет тезлиги тактли жийилик цюм сазсѐдлы тпсдыо өлшеми менен 
анықланады. 
5.
ЧЕМ бис-бисинен райдаланыф утылы цюм дхзилиф рсинчири бпйынша расқаланады.

---

10 
 
КПМРЬЯТЕСДЕ ИНФПСМАЧИаНЫО ТҮЎСЕТЛЕНИЎИ 
 
ЭЕМ - бул инфпсмачиѐны автпмат тхсде қайта итлефши қусылма. 
ЖК ишиндеги танлы инфпсмачиѐ екилик ѐки екилик –пнлық тaнақ титтематында кoдлaнaды; ЖК 
де қюлеген инфпсмачиѐны киситифде цюм шығасыфда инфпсмачиѐны тхфсетлефдио аснафлы кпдласы— 
ASCII кoдлaсы итлетиледи. Бул кoддaс ЖК ишинде цюсирли цюм бeлгили инфпсмачиѐны кoдлaф ушын 
қпллaнылaды.
 
Кпмрьятес екилик танақ титтематында итлейди. Кпмрьятес ѐдында бит (англ. Bit – binary digit – 
екилик чифс)– дер аталатуғын 0 цюм 1 чифсласыныо избе-излиги көсинитинде кпдланған цюс қыйлы 
инфпсмачиѐлас тақланады. Пспчеттпс жумыты рспгсамманыо батқасыфында итке атысылады. 
Пспгсамма ЭЕМ ѐдында жайлатады цюм бөлек кпмандаласдан ибасат. Кпмандалас, батқа инфпсмачиѐлас 
тыѐқлы 0 цюм 1 чифсласыныо избе-излиги менен кпдланады. Пспчеттпсдыо бис кпманданы псынлафы, 
танлас хттинде асифметикалық юмеллесди псынлаф, ѐдта инфпсмачиѐны көшисиф, кпманданы тыстқы 
қусылмаға бесиф цюм т.б. тусады.
Физикалық көз-қасаттан ЭЕМ ишинде айланатуғын инфпсмачиѐ электс тигналласы жюсдеминде 
кпдланады. Бул тигналласды қайта итлефди биснеше мыолаған тюйкет итлефши элементлесден тусатуғын 
электспн қусылмалас итке атысады. Бундай қусылмалас миксптхемалас дер аталады. 
 
Яд 8 биттен бөлек псынласға бөлинген. 8 бит инфпсмачиѐ байт дер аталады. Байтлас 
0,1,2,3,<нпмеслесге ийе. Бул нпмеслесди адсет дерте атайды. Еки қпотылат псын: нплинши цюм бисинши, 
екинши цюм хшинши, төстинши цюм бетинши цюм т.б. – ЭЕМ нио ѐд ѐшейкаласын дхзеди. Ядтыо бис 
ѐшейкаты еки байт, батқаша айтқанда 16 бит инфпсмачиѐны тақлафы мхмкин. Қпотылат адсетли ѐдтыо цюс 
бис ѐшейкаты 16 бит сазсѐдлы төзди (word) дхзеди. Еки қпотылат төз – 32 бит сазсѐдлы екилик төзди 
(double word), еки қпотылат екилик төз – 64 бит сазсѐдлы төстлик төзди (quad word) дхзеди. Цюс бис төз өз 
адсетине ийе - бул төздио батланғыш байты адсети. Сөздио адсетлеси жур танлас 0,2,4,6,<. Байт (8 бит) 
тетсадь (nibble) журлығына бөлинеди: хлкен тетсадь – битлес *7:4+ цюм киши тетсадь битлес *3:0+.





































































2
0
5
4
3
2
1
0
8
7
6
5
4
3
2
1
8
7
6
5
4
3
2
1
8
7
6
5
4
3
2
1
8
7
6
5
4
3
2
1
8
7
6
5
4
3
2
1
8
7
6
5
4
3
2
1
созадреси
созадреси
ячейка
адрес
адрес
адрес
адрес
адрес
адрес
байт
бит
соз
соз
соз
байт
байт
байт
байт
байт
байт






ЭЕМ нио кпмрпнентлеси асатында байланыт цюм инфпсмачиѐ алматыф магиттсал жюсдеминде 
итке атысылады. Магиттсал бул ЭЕМнио баслық кпмрпнентлеси жалғанған рспвпдлас тпрламы. 
Магиттсал бпйынша жхсетуғын электс тигналласы жюсдеминде ЭЕМнио қюлеген кпмрпнентаты 
батқаласына инфпсмачиѐ узатыфы мхмкин. Мейли, рспчеттпс ѐдтан инфпсмачиѐ пқыфы кесек бплтын. 
Дютлер талар етилген инфпсмачиѐ ѐдтыо қай пснында жайлатқанлығы көстетилифи кесек. Бул псын адсет 
жюсдеминде көстетиледи. Адсетти (16 бит) узатыф ушын магиттсалдыо 16 рспвпды райдаланылады. Спл 16 
рспвпд бпйынша инфпсмачиѐда узатылады. Сплай етир, инфпсмачиѐныо бис мюсте узатылатуғын 
мактимал бөлеги 16 биттен ибасат.
Адсет цюм инфпсмачиѐласды узатыф рспвпдласынан тытқасы магиттсалда батқада рспвпдлас бас. 
Олас бпйынша батқасыф тигналласы бесиледи, мютелен бул адсет бпйынша жайлатқан инфпсмачиѐ 
хттинде қандай юмел псынлаф кесек: пқыф ѐмата жазыф кесек екенлиги цаққында көстетрелес.
Қандайда бис адсет бпйынша ѐдта жазылған төзди пқыф төмендегише псынланады: 
1.
рспчеттпс магиттсалға кесек төздио адсетин цюм «төзди пқы» көстетретин беседи. 
2.
ѐд магиттсалдан адсетти пқыйды цюм бул төздио мазмунын магиттсалға узатады.
3.
рспчеттпс магиттсалдан төзди пқыйды.
ЭЕМ нио батқада баслық кпмрпнентлеси уты тақылетте өзаса цюсекет етеди.