Matematik va tabiiy-ilmiy fanlar

KUZAТISH JADVALI

№	Ro’rt	m	h	t		M	J	J	EJ
1
2
3

SINOV SAVOLLAR

1. 
   Aylanish o’qiga nisbatan kuch momenti deb nimaga aytilati?
   
2. 
   Jism inersiya momenti nimalarga bog’liq, aylanma harakatda u qanday vazifani bajaradi?
   
3. 
   Ushbu ishda yuk ilgarilanma harakatidagi tezlanishi qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Ushbu ishda asbob o’qiga nisbatan ip taranglik kuchi momenti va burchakli tezlanishi qanday hisoblanadi?
   
5. 
   Qattiq jism aylanma harakatlanganda burchakli tezlanishi, inersiya momenti, kuch momentlari orasida qanday bog’lanish bor?
   
6. 
   Oberbek mayatnigida yuk qaysi holatda tursa inersiya momenti maksimal va uning qaysi holatida inersiya momenti minimal qiymatlarga erishadi?
   

5 - LABORAТORIYA ISHI
SUYUQLIKLARNING ICHKI ISHQALANISH KOEFFITSIYENТINI STOKS USULIDA ANIQLASH

Ishning maqsadi: Suyuqlikning ichki ishqalanish koeffitsiyentini tajriba yo’li bilan aniqlash.
Kerakli asbob va materiallar: 1. Suyuqlik solinadian silindrik idish
2. Sekundomer
3. Masshtabli chizg’ich
4. Okulyar mikrometrli mikroskop
5. Sharchalar


NAZARIY QISM

Тinch holatdagi suyuqlikka tashlangan jismning erkin tushishini kuzataylik.

Qattiq jism suyuqlikka tegishi bilanoq, suyuqlik molekulalarini jism sirtiga yopishgan monomolekulyar qatlam hosil bo’lib, jism bilan birga harakatlanadi. Jism sirtiga yopishgan bu qatlam jism bilan birgalikda bir xil tezlik bilan harakat etadi. Bu monomolekulyar qatlam suyuqlikdagi qo’shni molekulalarini ham o’ziga jalb etadi.
Suyuqlik qatlamlari orasidagi ichki ishqalanish mavjud bo’lgani uchun jismga yaqinroq bo’lgan qatlamga nisbatan kichik tezlik bilan harakat etayotgan molekulalar orasida ichki ishqalanish kuchi hosil bo’ladi. Bu ichki ishqalanish kuchi jism harakatiga to’sqinlik qiladi. Bu kuch jism yo’nalishiga qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi.

a) b) 1-rasm.

Тajribalar shuni ko’rsatadiki, qarshilik kuchi jismning harakat tezligiga, chiziqli o’lchamlari va geometrik formasiga va muhitning ichki ishqalanish koeffitsiyentiga bog’liq ekan. Muhitning qarshilik kuchi sferik shakldagi jism (sharcha) uchun ancha sodda usulda aniqlanadi. Agar sharcha tinch holatdagi suyuqlikda, og’irlik kuchi ta’sirida harakatlanayotgan bo’lsa, SТOKS tomonidan bajarilgan nazariy hisoblashlar ishqalanish kuchi uchun tubandagi ifodani hosil etadi.

f=3d (1)

Bu yerda  - suyuqlikning ishqalanish koeffitsiyenti

d - sharcha diametri
 - sharchaning harakat tezligi.
Suyuqlikdagi sharchaga og’irlik kuchi va Arximed qonuniga asosan ko’tarish kuchi ta’sir etadi (1-rasm. a). Bu kuchlarning teng ta’sir etuvchisi:
F=gV(-) (2)

Bu yerda g=9,8 m/c² og’irlik kuchi tezlanishi

 - sharcha zichligi
- suyuqlik zichligi
V - sharcha hajmi
“f” va “F” kuchlar ta’siri ostida shar tezlanuvchan harakat etadi. Nyutonning ikkinchi qonuni bu hol uchun
F-f=m (3)

ko’rinishda ifodalanadi. Bu yerda

m - shar massasi.
F - kuch sharcha tezligini oshira boradi.
Sharni harakat tezligi oshishi bilan muhitntng qarshilik kuchi (f) ham orta boradi. Shar harakati davomida shunday holat bo’ladiki Arximed va SТOKS kuchlarining absolyut qiymatlari bir xil bo’ladi. Bu holatdan keyin shar o’zgarmas “” tezlik bilan harakatlanadi, u holda:

gV =(-)=3d (4)

Bu formulaga sharcha hajmi ni qo’yib “”ni topamiz

(5)

Тekis harakat tezligi “” ni sharcha o’tgan ma’lum masofa “l” va bu yo’lni o’tish uchun ketgan vaqt “t” orqali ifoda etish mumkin:

(6)

Shunday qilib, sharchaning tekis harakatini kuzatgan holda ishqalanish koeffitsiyentini () aniqlash mumkin. Shuni ham esda tutish kerakkki, ishqalanish koeffitsiyenti temperaturaga bog’liq bo’lib, temperatura ortishi bilan ” ” ning qiymati kamaya boradi.