Матбабаев М. М. “Электр техникаси, электр механикаси ва электр технолгиялари” кафедраси

Ўзгарувчан ток электр ёйи ўзгармас ток электр ёйидан фарқли ўлароқ вақт давомида ўзгарувчи кучланиш ва токка эга. Бунда ёй разрядининг ток ва кучланиши бир давр мобайнида икки марта ноль қийматдан ўтиб, йўналишини ўзгартиради ва электродлардаги қутблар ўзгаради. Бундай ўзгариш жараёнининг ҳар бирида ёйнинг ўчиши ва қайта ёниши кузатилади. Ёйнинг ўчиши эса электродлар орасидаги муҳитда икки жараённинг ҳосил бўлишига олиб келади, яъни электродлар орасидаги муҳит деионизацияси ( ёки муҳитнинг диэлектрик бикирлиги ортади) ва электродлардаги потенциалнинг ортишига олиб келади.



11-расм.
11а - расмда занжирига фақат актив қаршилик улан электр ёйининг токи ва кучланишининг осцилограммаси келтирилган. Бунда ёй токи i ва манба кучланиши U_c бир хил фазада ўзгаради. Расмда кўрсатилганидай ёй кучланишнинг U₁ қийматида ҳосил бўлади ва кучланишнинг U₂ қимматида ўчади. Электродлар қутби ўзгаргандан сўнг U₁ кучланиш агар қолдиқ плазманинг диэлектрик бикирлигидан катта бўлса ёй қайта ёнади ва ушбу жараён кейинги даврларда ҳам шундай қайтарилади.
Электр ёйининг қувватини бир неча усул билан бошқариш мумкин. Қуйидаги расмда ёй қувватини манба кучланишини ўзгартириш орқали (а) ва балласт қаршиликни ўзгартириш орқали бошқариш оқибатида олинган в.а.х. лар келтирилган (10-расм)


10 – расм.

1. Ёй қувватини манба кучланиши орқали бошқаришда ( бунда балласт қаршилик ўзгармас қийматга эга) бошқариш I₁, I₂, I₃ токлар ва уларга мос U₁, U₂, U₃ кучланишни ўзгартириш орқали амалга оширилади. Бунда манба кучланишини, масалан, трансформатор чўлғамидаги ўрамлар сонини ўзгартириш ёки генератор қўзғатиш чўлғами занжиридаги қаршиликни ўзгартириш орқали бошқариш мумкин ( 10-расм,а ).

2. Манба кучланишини ўзгартирмаган ҳолда балласт қаршиликни ўзгартириш орқали бошқаришда занжирга босқичма-босқич ўзгартирилувчан қаршилик улаш мақсадга мувофиқ (10-расм,б).
3. Ўзгармас манба кучланиши ва балласт қаршилигининг қийматларида ёйга таъсир этувчи бошқа факторларни ўзгартириш орқали ёй қувватини бошқариш усули, бунга ёй ёнаётган муҳит босимини ўзгартириш орқали ёки ёй узунлигини ўзгартириш орқали бошқариш усулларини мисол қилиш мумкин.