|
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
156
kommunikantlar orasidagi munosabat va teng bo‘lmagan kommunikantlar
munosabati tarzida ajratish mumkin. Bu Sh. Iskandarovaning tadqiqotida simmetrik
va assimmetrik munosabat deb qayd etiladi
1
. Bunda, simmetrik muomalada mavqeyi
jihatdan kommunikantlarning ikkisi ham bir xil o‘rin tutsa, assimmetrik muomalada
esa kommunikantlarning biri boshqaruvchi bo‘ladi. “O‘tkan kunlar” davri
jamiyatining ijtimoiy strukturasini quyidagicha ajratishni lozim deb topdik:
a) yuqori tabaqa (podshoh, uning xonadoni va yuqori mansabdor shaxslar:
Hudoyorxon, Musulmonqul, Nurmuhammad devonbegi, O‘tabboy qushbegi,
Azizbek…);
b) o‘rta tabaqa (savdo-sotiq shug‘ullanuvchi hamda yirik hunarmandlar;
Qutidor, Otabek, Akram hoji, Ziyo shohichi,);
c)hunarmand-dehqonlar (to‘quvchi va turli xil hunar egalari; Usta Alim, Usta
Farfi…);
d) quyi tabaqa (qullar, cho‘rilar: Hasanali, Oybodoq, To‘ybeka).
Ijtimoiy muhitning, xususan, jamiyatning tilga ta’sirini romandagi saroy
amaldorlari, savdogarlar, oddiy xalq nutqi orqali ham kuzatganimizda, turli soha
yoki tabaqa vakillari orasida saroy a’yonlari nutqi ham o‘ziga xos ifodalari, undash,
buyruq ohangi bilan alohida ajralib turadi. Ular nutqida jamiyatning siyosiy hayotiga
tegishli bo‘lgan so‘zlar, atamalar qo‘llanilishi kuzatiladi. ― “O‘tkan kunlar”
romanida kommunikantlarning yoshi, mavqeyi, jinsi bilan bog‘liq holatlarda ham
ijtimoiy muhitning o‘rni va ta’siri kuzatiladi. Romanda kommunikantlarning nutqi
muhit, sotsial omillar asosida shakllantirilgan bo‘lib, saroy muhitiga xos hayot tarzi,
muloqot shakli kommunikantlar nutqida yaqqol namoyon bo‘lgan.
Til qurilishida jinsiy farqlilik uning kaliti va mexanizmini beradi. Gender tilni
tahlil qilishda bir qancha yo‘nalishlarga murojaat qiladi:
a) sotsiolingvistika – tilning ijtimoiy mohiyati, ijtimoiy vazifasi, tilga sotsial
omillarning ta’siri, til taraqqiyotida til siyosatining roli kabi qator masalalarni
o‘rganadi
2
;
b) psixolingvistika – nutqning vujudga kelish mexanizmini, bolalar nutqining
shakllanishi jarayonini, nutqning axborot tashish funksiyasi kabi masalalarni
o‘rganadi
3
;
v) etnolingvistika – tilning shu til egasi bo‘lgan etnos madaniyatiga bo‘lgan
munosabatini, tilning funksiyalanish va rivojlanish jarayonida etnomadaniyat,
etnopsixologik omillar o‘rtasidagi aloqani o‘rganadi
4
;
1
Iskandarova Sh. O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari: fil.fan.nomz.diss. avt.ref. –Toshkent, 1993, 19-bet
2
А.Нурмонов, Б.Йўлдошев. Тилшунослик ва табиий фанлар. – Т. “Шарқ”, 2001, 70-бет.
3
. А.Нурмонов, Б.Йўлдошев. Тилшунослик ва табиий фанлар. – Т. “Шарқ”, 2001, 68-бет.
4
А.Нурмонов, Ш.Искандарова. Тилшунослик назарияси. – Т., “Фан”, 2008, 158-бет.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
157
g) neyrolingvistika – nutqiy faoliyat bosh miyaning mahsuli ekanligi, miya
kasallanishining nutqiy faoliyatga ta’siri kabi masalalarni o‘rganadi
1
;
d) mentalingvistika – ob’ektiv olam qismlari va uning til tasavvurlari
o‘rtasidagi munosabat o‘rganiladi
2
.
Ma’lumki, muloqot kishilar o‘rtasidagi o‘zaro fikr almashinuv jarayoni bo‘lib,
muloqotga kirishuvchi shaxslar ma’lum jins vakillari sanaladi. Muloqot dastlab 2
turga bo‘linadi: og‘zaki va yozma. “O‘tkan kunlar” romanida muloqtning har ikki
turini uchratishimiz mumkin. Personajlar o‘rtasidagi muloqot og‘zaki va yozma
(maktublar ko‘rinishida) uchraydi. Nutqiy muloqotda paralingvistik vositalarning
o‘rni, ularning madaniyatlararo xoslanishi hamda erkaklar va ayollarga xos bo‘lgan
paralingvistik vositalarning pragmatik tahlilidan olingan xulosalar shuni
ko‘rsatadiki, “O‘tkan kunlar” romani boshdan to asar yakuniga qadar xoh ayollar
nutqni olaylik xoh erkaklar, tom ma’noda o‘zbekona milliy ruhga yo‘g‘rilgan desak
mubolag‘a bo‘lmaydi. Ota-ona va farzand o‘rtasidagi muloqot odobi, ayniqsa,
diqqatga sazovordir. Masalan, Otabek va Yusufbek hoji o‘rtasidagi dialogni olaylik.
Anchagina so‘zsiz o‘lturg‘andan so‘ng hoji muloyimona so‘z ochdi.
— O‘g‘lim, hali san eshitdingmi, yo‘qmi haytovur biz saning ustingdan bir ish
qilib qo‘ydiq... Otabek ma’lumki, ularning «qilib qo‘ygan yoki qilmoqchi bo‘lg‘an
ishlarini» albatta bilar edi. Shundoq ham bo‘lsa bilmaganga solindi:
— Aqllik kishilarning o‘g‘ullari ustidan qilg‘an ishlari, albatta, noma’qul
bo‘lmas, — dedi.
Otabekni Toshkentdan uylantirish fikri bilan aytilgan gapga javoban ehtimol,
boshqa millat vakil farzandi bo‘lganda o‘z ota-onasiga keskin e’tiroz bildirar, balki
o‘z hayotini o‘zi hal qila olishini eslatib o‘tar, ammo Otabek o‘zbek xonadonida,
o‘zbek mentalitetiga xos tarzda tarbiya topgan yigit, javobi ham shunga munosib
bo‘ldi. Shu tarzda berillgan Otabekning javobi ta’sirsiz qolmadi, muallif
aytganlaridek: Hoji o‘g‘lining bu javobidan yerga qaradi va nima deb davom qilishni
bilmay qoldi. Istehzo aralash xotinig‘a qarab oldi.
Onasi O‘zbek Oyimnng Marg‘ilonlik sehrgar «andi» o‘z sehru jodusiga olgan
deb koyiganda ham ota-onasiga qarshi gap aytishni o‘ziga munosib bilmaydi. Ota-
ona orzusiga bir jonsiz haykal kabi rozilik bildiradi.
Romanda nafaqat o‘zbek yigitiga xos xulq-atvor, balki o‘zbek qiziga xos
sharm-hayo ham tasvirlangan bo‘lib, bu orqali adib bizni sof o‘zbek oilasi muhitiga
olib kiradi.
Ahmedov B. R. o‘z dessertatsiyasida bu haqida shunday deydi: Xususan,
Islom dini ta’sirida iffat va hayo ruhida tarbiya topgan o‘zbek ayollari noverbal xatti
harakatlari,
jumladan,
so‘zlashayotgan
paytda
kommunikatlar,
ayniqsa,
1
А.Нурмонов, Ш.Искандарова. Тилшунослик назарияси. – Т., “Фан”, 2008, 165-бет.
2
А.Нурмонов, Ш.Искандарова. Тилшунослик назарияси. – Т., “Фан”, 2008, 164-бет.
Do'stlaringiz bilan baham: |
