Масъул муҳаррир

Литература:
1. Бухолида СОПЬЕВА, старший преподаватель Ташкентского государственного пе-
дагогического университета имени Низами http://marifat.uz/2.https://www.dissercat.com/
content/sistema-rabot-po-razvitiyu-ustnoi-monologicheskoko Речи-uchashchikhsya-1-Класс-на-
urokakh-а
2. Карима Косимова, Сафо М Ачонов, Х Олида Гуломова, Шарофат Юлдашева, Шарол-
джон Сариев МЕТОДОЛОГИЯ ОБУЧЕНИЯ МАТЕРИ ЯЗЫКАМ Начальное образование 
Утверждено Министерством высшего и среднего специального образования Республики 
Узбекистан

---

807
10
BOSHLANG‘ICH SINF MATEMATIKA TA’LIMIDA KOMPYUTERLI IJODIY 
TOPSHIRIQLARDAN FOYDALANISHNING SAMARADORLIGI
Adizova Malohat Ibodullayevna
Sayfullayeva Saodat Baxodirovna
Navoiy viloyati Navoiy shahar 
17-umumiy o‘rta ta’lim maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari
Telefon : [phone] 
shokirova_188 @mail.ru
Annotasiya: O‘quvchini har bir topshiriqqa jiddiy yondashib, tirishqoqlik bilan bajarib, undan 
tegishli xulosalar qilishga o‘rgatish.
Kalit so‘zlari: Yig‘indi qoidasi chekli to‘plamlar birlashmasidagi elementlar sonini topishni, 
ko‘paytma qoidasi to‘plamlar dekart ko‘paytmasidagi elementlar sonini, masalalar yechish 
usullari .
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish jarayonida kompyuterli ijodiy topshiriqlar tizimini 
tuzish va undan foydalanish yuzasidan tadqiqot olib borilib, bunday topshiriqlarni ta’limda 
qo‘llashning holati o‘rganildi va matematikadan kompyuterli ijodiy topshiriqlar tizimini yaratish 
metodik muammo ekanligi asoslanadi.
Boshlang‘ich sinfdanoq o‘quvchilarni misol bajarish jarayonida qandaydir qonuniyatni 
aniqlash, umumiylikni bilish, tegishli xukm va xulosa chiqarishga o‘rgatish keyingi davr ta’lim 
tizimida katta ahamiyat kasb etadi. O‘quvchini har bir topshiriqqa jiddiy yondashib, tirishqoqlik 
bilan bajarib, undan tegishli xulosalar qilishga o‘rgatib borish zarur. Bunday mazmundagi o‘quv 
topshiriqlari bilan o‘quvchini 1- sinfdan tizimli tarzda tanishtirib borish yaxshi samara beradi. 
Quyidagi topshiriqlar o‘quvchi ijodiy faoliyatini oshirishga qaratilgan bo‘lib, ularni bajarish 
natijasida o‘quvchida maqsadga intilish, qonuniyatni aniqlash, tegishli xulosa chiqara olish kabi 
xislatlar tarbiyalanadi. Topshiriq: 1+1; 1+2; 2+2; 3+2; 3+3; 4+1; 4+2; 3+1; 4+4; 5+2. Qo‘shishga 
doir bu misollardan qo‘shiluvchilari bir xil sonlardan tashkil topgan misollarni ajratib olib 
yeching. Javoblarni taqqoslang.
1+1=2; 2+2=4; 3+3=6; 4+4=8. Har bir keyingi misol javobi oldingi misol javobidan 2 taga 
oshyapti, chunki har bir qo‘shiluvchi 1 tadan oshganda, yig‘indi 2 taga oshadi.
Hayotda shunday masalalarga duch kelinadiki, unda u yoki bu chekli to‘plamning to‘plam 
ostilarini qarashga to‘g‘ri keladi. Masalan, shaxmatchining qulay «yurish»ni tanlashi; 
shofyorning qulay yo‘lni tanlashi; o‘quvchining topshiriqni bajarishda qulay usulni tanlashi kabi 
masalalar shular jumlasidandir. Bunday masalalar kombinatorik masalalar bo‘ladi. Kombinatorik 
mazmundagi masala-topshiriqlarni bajarishda o‘quvchi kombinatorikaning ikki qoidasi: yig‘indi 
qoidasi va ko‘paytma qoidasiga asoslanadi. Yig‘indi qoidasi chekli to‘plamlar birlashmasidagi 
elementlar sonini topishni, ko‘paytma qoidasi to‘plamlar dekart ko‘paytmasidagi elementlar sonini 
topishni ifodalaydi. Boshlang‘ich sinf matematika darsliklarida kombinatorikaga oid masalalar 
mavjud, ammo ular tizimli tarzda ifodalanmagan. Ko‘pgina topshiriqlar yig‘indi qoidasiga 
asoslangan masalalardir. Shu bilan birga, o‘rinlashtirishlar, o‘rin almashtirishlar va guruhlashga 
doir ayrim o‘quv topshiriqlari ham keltirilgan. 1- sinfdan boshlab o‘quvchilarni kombinatorik 
masala-topshiriqlar bilan tanishtirish matematika ta’limi samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 
O‘quvchiga «kombinatorik masala», «kombinatorik topshiriq» degan atamalarni ishlatmay, 
dastlab «yig‘indini topishga doir sodda masalalar»ni yechish jarayonida kombinatorikaning 
yig‘indi qoidasini qo‘llab topshiriqlar bajartiriladi. Tartib raqamlari bilan tanishtirish jarayonida 
o‘quvchilar o‘rin almashtirishlar tushunchasiga tayyorlanadi. Shu mavzuga o‘tish paytida 
«Mening o‘rnim qayerda?» degan o‘yin tashkil qilinib, musobaqada ishtirok etuvchi 1-, 2-, 
3-o‘quvchiga 1-,2,3-o‘rinlarni qanday taqsimlash mumkinligini amaliy, ya’ni o‘quvchilarning 
o‘zlari ishtirokida ko‘rsatilsa, o‘quvchilar kichikroq sondagi chekli o‘rin almashtirishlar sonini 
topadigan bo‘lishadi.
Boshlang‘ich sinflarda matematika darslarining 2-turi turli xildagi mashqlar yordamida bilim, 
malaka va ko‘nikmalarni mustahkamlash darslaridir. Bunday darslarning asosiy qismlari ilgari 
olingan bilimlarni mustahkamlashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 
«Mashqlar, amaliy va mustaqil ishlar bilimlarni mustahkamlashning asosiy vositasi hisoblanadi. 
Shu sababli mustahkamlash darslarining tarkibi taxminan quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1) Dars 

---

808
10
maqsadini qo‘yish; 2) Uy vazifasini tekshirish va o‘rganilgan materialni mashqlar, amaliy, 
laboratoriya ishlari va mustaqil ishlar yordamida mustahkamlash; 3) Darsni yakunlash va uyga 
vazifa berish».
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisini berilgan to‘plam elementlaridan to‘plam ostilarni tuzishga doir 
topshiriqlar bilan tanishtirib borish orqali ularda mustaqil fikrlash ko‘nikmasi tarkib topishi, 
kombinatorik mazmundagi topshiriqlarni to‘g‘ri va to‘liq bajarish malakasi hosil bo‘lishini tajriba 
ko‘rsatmoqda. I sinf o‘quvchisiga stol ustidagi 3 ta «Damas», «Tiko», «Neksiya» o‘yinchoq 
mashinadan 2 tasini ajratib olishini so‘raganda, o‘quvchi turli variantlarni ko‘rsatadi: 1) «Tiko», 
«Damas»; 2) «Tiko», «Neksiya»; 3) «Damas», «Neksiya». To‘rtta turli xil rangdagi (sariq, yashil, 
qizil, ko‘k) kubchalardan 2 ta kubchani ajratish so‘ralsa, o‘quvchi amaliy tarzda kubchalarni 
ajratib ko‘rsatadi. Bunday o‘quv topshiriqlari o‘quvchini berilgan to‘plam elementlaridan ma’lum 
qonuniyatga asoslangan to‘plam ostilarni ajrata bilishga o‘rgatadi.
O‘quvchilar xotirasiga mo‘ljallangan mustaqil ishlar ham ko‘nikma, malakalarni rivojlantirish 
omilidir. Ular ham o‘quv topshiriqlari vositasida tashkil etiladi. Mustaqil ish to‘g‘risida quyidagicha 
bilimlarni qayd etamiz: mustaqil ish ham o‘quv topshirig‘i asosida o‘tkaziladi; mustaqil ishni 
bajarish talabini o‘qituvchi qo‘yadi; o‘quvchilar o‘qituvchi talabiga javob qaytarish uchun o‘z 
faoliyatlarini tashkil etib, boshqarishadi; erishilgan natija o‘quvchining shaxsiy– induvidual 
xatti-harakati mahsuli sifatida hosil bo‘ladi va faoliyatda saqlanadi.
Ma’lumotlari yetishmaydigan va ma’lumotlari ortiqcha bo‘lgan masala topshiriqlar boshlang‘ich 
sinf matematika darsliklarida nihoyatda oz keltirilgan. II sinf matematika darsligida 1 ta shartida 
ortiqcha ma’lumotli masala-topshiriq, III sinf matematika darsligida 9 ta shartida ma’lumotlar 
yetishmaydigan masala topshiriq berilgan. Bu darsliklardagi o‘quv topshiriqlarining 0,2% ini 
tashkil etadi. Tajriba va kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, oxirgi yillarda nashr etilgan darsliklarda 
ma’lumotlari yetishmaydigan va ma’lumotlari ortiqcha bo‘lgan masala topshiriqlarning deyarli 
kiritilmaganligi va matematika ta’limi jarayonida o‘qituvchilarning bunday mazmundagi o‘quv 
topshiriqlari bilan o‘quvchilarni tanishtirmayotganligi amaliyotda uchrayotgan bu ko‘rinishdagi 
masalatopshiriqlarni bajarishda o‘quvchilarning qiyinchiliklarga duch kelishlariga sabab 
bo‘lmoqda. Albatta, bunday masalalar o‘quvchi fikrini charxlaydi, mantiqiy mulohaza yuritish 
ko‘nikmasini tarkib toptiradi, masala matni to‘liq bo‘lishi uchun 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu-iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng 
oliy saodatdir. T: O‘zbekiston, 2015. 
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining kompyuter va axborot texnologiyalarni 
rivojlantirish, “Internet”ning xalqaro axborot tizimlariga keng kirib borishini ta’minlash dasturini 
ishlab chiqishni tashkil etish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi 2001-yil 23-maydagi 2001-2005 
yillarda 230-sonli qarori. 
3. Qomusiy lug‘at M,: 1979. 201-b. 
4. Ravshanov O Axborot texnologiyaari afzalliklari // Boshlang‘ich ta’lim.─Toshkent, 2008. 
─№ 6. ─ B 14-15 - bet.

---

809