Масъул муҳаррир

10
TA’LIMDA DARSNI MA’RUZA SHAKLIDA NAMOYON QILISHDAGI HOLATLAR
Aqilova Shirmonoy Nasridinovna, 
Uchko‘prik tumani 37-umumiy o‘rta 
ta’lim maktabi tarix fani o‘qituvchisi, 
Telefon: [phone] 
[e-mail]
Annotatsiya: Ushbu maqolada ta’limda darsni ma’ruza shaklida namoyon qilishdagi 
holatlarhaqida to‘xtalib o‘tilgan. Ma’ruza shaklidagi darslarning samarali jihatlari keltirilgan.
Kalit so‘zlar: Ma’ruza, ma’ruza taqdimoti, darsliklar, noan’anaviy ma’ruza, o‘qitish shakli, 
ijodiy tafakkur.
Ma’ruza fan bo‘yicha ilmiy bilimlarning tizimli asosini yaratishi, fan va texnologiyaning tegishli 
sohasining holati va rivojlanish istiqbollarini ochib berishi, talabalarni eng murakkab, muhim 
masalalarga qaratishlari, ularning faol kognitiv faoliyatini rag‘batlantirishi va ijodiy tafakkurining 
shakllanishiga hissa qo‘shishi kerak.
Hozirgi kunda, tarafdorlari bilan bir qatorda, universitetda o‘quv materialining ma’ruza 
taqdimotiga qarshi bo‘lganlar ham bor. Ularning dalillari o‘qituvchilar haqida o‘ylashlari kerak 
bo‘lgan muhim motivatsiyaga ega. Ma’ruza muxoliflarining qanday dalillari bor?
1. Ma’ruza boshqa odamlarning fikrlarini passiv idrok etishga ko‘nikadi, talabalarning mustaqil 
fikrlashiga xalaqit beradi. Ma’ruza qanchalik yaxshi bo‘lsa, ehtimollik shunchalik katta bo‘ladi.
2. Ma’ruza mustaqil izlanishlarga xalaqit beradi.
3. Agar darsliklar bo‘lmasa yoki ular kam bo‘lsa, ma’ruzalar kerak.
4. Ba’zi talabalar tushunishga vaqt topadilar, boshqalari esa faqat o‘qituvchining so‘zlarini 
mexanik ravishda yozib olishadi. Bu ta’limni individuallashtirish tamoyiliga zid keladi.
Biroq, oliy maktabda o‘qish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ma’ruzadan voz kechish talabalarning 
ilmiy tayyorgarligini pasaytiradi, semestr davomida ularning ishlarining izchilligi va bir 
xilligini buzadi. Shuning uchun ma’ruza o‘qitishning yetakchi usuli va universitetdagi o‘quv 
jarayonini tashkil etishning yetakchi shakli bo‘lib qolmoqda. Ushbu kamchiliklarni ko‘p jihatdan 
o‘rganilayotgan materialni to‘g‘ri metodikasi va oqilona qurish, ma’ruzani boshqa o‘qitish 
usullari bilan optimal kombinatsiya - seminar, amaliy va laboratoriya ishlari hamda talabalarning 
mustaqil o‘zi tayyorlash orqali bartaraf etish mumkin.
Qaysidir ma’noda, qarama-qarshiliklar o‘quv jarayoniga noan’anaviy ma’ruzalar turlaridan foydalanish 
imkoniyati bilan olib tashlanadi, ular bobning ikkinchi bo‘limida batafsil muhokama qilinadi.
Qayd etilganlardan tashqari, shuni ta’kidlash kerakki, universitetning o‘quv jarayonida bir 
qator vaziyatlar mavjud bo‘lib, ularda ma’ruzalarni o‘qitish shakli boshqa tarzda almashtirilmaydi, 
bunday holatlar yuzaga keladi:
•
yangi paydo bo‘lgan o‘quv kurslari bo‘yicha darsliklar yo‘qligida: ma’ruza - bu 
ma’lumotlarning asosiy manbai;
•
agar biron bir mavzu bo‘yicha yangi o‘quv materiallari mavjud darsliklarda aks etmasa 
yoki uning ba’zi qismlari olib tashlangan bo‘lsa (zamonaviy taraqqiyot sharoitida bu juda dolzarb 
bo‘lib qoladi);
•
kursning asosiy muammolari bo‘yicha qarama-qarshi fikrlar va qarashlar mavjud bo‘lsa, 
ularni ob’ektiv yoritish uchun ma’ruza o‘tkazish kerak;
•
ma’ruzachining talabalarga shaxsiy hissiy ta’siri ayniqsa zarur bo‘lganda ma’ruzani hech 
narsa bilan almashtirib bo‘lmaydi. 
Bunday holda, ma’ruzaning hissiy ranglanishi chuqur ilmiy tarkib bilan birgalikda fikr, so‘z 
va idrok uyg‘unligini yaratadi. Ma’ruzali darslar orqali bilim olish eng ko‘p qo‘llaniladigan 
usulllardan biri hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Андреев В. И. Педагогика. Учебный курс для творческого саморазвития. 2-е изд. — 
Казань, 2000.
2. Болдырев Н. И., Гончаров Н. К., Есипов Б. П. и др. Педагогика. Учеб. пособие для 
пед. ин-тов. — М., 1968.

---

333