|
10
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA O‘YIN FAOLIYATINING XIZMATLARI
Abdullayeva Zamira
Xorazm viloyati Urganch tumani
38- son maktabning boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi
Annotasiya. Maqolada boshlang‘ch sinf o‘quvchilarining psixologik o‘yinlar, didaktik o‘yinlar
o‘ynashlarining ahamiyati va natijasi qisqa izohlanib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar: bola, psixologiya, didaktik o‘yin, ro‘lli o‘yin, maktab, tahlil, subektiv, ijtimoiy
Bola hayoti va rivojlanishining har bir davri muayyan etakchi faoliyat turi bilan tavsiflanadi.
Bola psixologiyasida etakchi faoliyat deganda, asosiy aqliy jarayonlar va shaxs xususiyatlarining
shakllanishi ro‘y beradigan, ushbu yoshga xos bo‘lgan aqliy neoplazmalar paydo bo‘ladi.
Shunday qilib, go‘daklik davrida (1 yoshgacha) faoliyatning etakchi turi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
emotsional aloqa, erta bolalikda (1 yoshdan 3 yoshgacha) - subyektiv faoliyat, maktabgacha
yoshdagi - o‘yin, boshlang‘ich maktab yoshida - o‘qish, o‘spirinlik - tengdoshlar bilan aloqa.
Boshlang‘ich sinflarda o‘yinning mohiyati shundaki, unda bolalar hayotning turli tomonlarini,
ayniqsa kattalar o‘rtasidagi munosabatni aks ettiradilar va atrofdagi voqelik to‘g‘risidagi
bilimlarini yaxshilaydilar. O‘yin - bu bolaning haqiqatini bilish vositasi.
Taniqli bolalar psixologi D. B. Elkonin o‘yinning ijtimoiy mohiyatini shunday ta’kidladi:
u kengaytirilgan syujet va rolli o‘yinning tuzilishini tahlil qiladi va o‘yinning birligini - bola
o‘ynaydigan rolni ta’kidlaydi. Rol bilan bog‘liq o‘yin harakatlari bular ma’nosi bor harakatlardir,
ular majoziy ma’noda tushuniladi. Boshlang‘ich sinf lar uchun o‘yinning yana bir tarkibiy qismi
bu qoidalar. Ularning sharofati bilan, bolada zavqlanishining yangi shakli paydo bo‘ladi - u
qoidalar talab qilganidek harakat qilayotganidan xursand bo‘ladi.
Psixologik rol o‘ynashning rivojlangan shaklining mazmuni ob’ekt emas va undan foydalanish
emas, balki odamlar o‘rtasidagi munosabatlar. Psixologik o‘yin natijasi bolani kattalarning hayoti
va faoliyatini chuqurroq tushunishga undaydi.
Shunday qilib, psixologik o‘yin - bu inson faoliyati ma’nolarida yo‘naltirilgan faoliyat.
- shaxsiyatning dunyo bilan o‘zaro munosabati;
- bolaning sub’ektiv faoliyati sifatida o‘zgaradigan va rivojlanadigan maxsus faoliyati;
- bolaga ijtimoiy tayinlangan va u tomonidan sotib olingan faoliyat turi (yoki dunyoga
munosabat);
- assimilyatsiyaning maxsus tarkibi;
- bola ruhiyatining rivojlanishi davomida amalga oshiriladigan tadbirlar;
- bolalar hayotini tashkil etishning ijtimoiy-pedagogik shakli.
Psixologik o‘yin - bu murakkab ijtimoiy-psixologik hodisa, maktabgacha yoshdagi davrning
etakchi faoliyati bo‘lib, jismoniy, aqliy va shaxsiy sohalarda muhim neoplazmalar beradi, umumiy
aqliy rivojlanishga ta’sir qiladi.
Boshlang‘ich maktab yoshiga kelib, o‘yin faoliyati o‘z rolini yo‘qotmaydi, ammo o‘yin mazmuni
va yo‘nalishi o‘zgaradi. Bu vaqtda qoidalar va didaktik o‘yinlar katta o‘rin egallay boshlaydi.
Ularda bola o‘z xatti-harakatlarini qoidalarga bo‘ysunishni o‘rganadi, uning harakatlari, e’tiborlari
va diqqatni jamlash qobiliyati shakllanadi, ya’ni maktabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun ayniqsa
muhim bo‘lgan qobiliyatlar rivojlanadi.
Boshlang‘ich sinfdagi o‘quvchilar ro‘lli o‘yinlarni o‘ynashda, ularni haqiqiy hayotda jalb
qiladigan rollarni o‘ynashga moyildirlar: odatda jasorat, faxrlanish va boshqa tuyg‘ularning
namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan taqqoslaganda, yosh
o‘quvchilar ko‘proq syujetni, rollarni taqsimlashni muhokama qilishadi. Ziddiyatli vaziyatlarda
bolalar o‘zlarining faoliyatini tahlil qilish, harakatlar va imkoniyatlarni baholash qobiliyatiga ega.
Umuman olganda, o‘yin syujetlarini ishlab chiqish har kuni ishlab chiqarish maydonchasi bilan
o‘yinlarga, so‘ngra ijtimoiy-siyosiy voqealarni aks ettirgan syujetlarga o‘tadi.
1-sinfda o‘yinda maktabga katta o‘rin beriladi - bolalar bir-birlariga qo‘g‘irchoqlarni
o‘rgatishadi. 3-sinfda maktabga oid o‘yinlar yo‘qoladi. 1 va 2-sinf bolalarida oilaviy hayot bilan
bog‘liq o‘yinlar davom etmoqda. Improvizatsiya o‘yinga kiritiladi. Yosh o‘quvchilarda individ-
ual o‘yinlar, shuningdek, 2-3 kishidan iborat kichik guruhlarda keng namoyish etiladi. Ritmik
o‘yinlar, teatrdagi o‘yinlar odatiy holdir. Qoidalar va sport o‘yinlari 3-sinfda katta o‘rin egallay
322
10
boshlaydi. Bolalar qanchalik katta bo‘lsa, o‘yinda ko‘proq raqobat kuchayadi. Bu bolalarda
jamoada harakat qilish, sinf sharafi uchun kurashish qobiliyatini rivojlantiradi.
Boshlang‘ich maktab yoshida, shuningdek, tashqi harakatlar nuqtai nazaridan o‘yinlardan -
tasavvur, ongda o‘yinlarga o‘tish mavjud.
Shunday qilib, bolalar tashqi harakatlar qilmasdan kosmik sayohat qilishlari mumkin. Ya’ni
ideal o‘yin, tasavvur o‘yini allaqachon shakllangan bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, bugungi kunda boshlang‘ich maktab yoshidagi o‘yin katta o‘rinni egallashda
davom etmoqda, deb ayta olamiz.
O‘yin va o‘qish ikki xil faoliyatdir, ular orasida sezilarli sifatli farqlar mavjud. N.K. Krupskaya,
«maktab o‘yin uchun juda oz joy egallaydi, shu bilan darhol bolaga kattalar usullaridan
foydalangan holda har qanday faoliyatga yondashishni majbur qiladi» deya u o‘yinning tashkiliy
rolini kam baholaydi. Psixologik o‘yindan jiddiy izlanishlarga o‘tish juda keskin, erkin o‘yin va
tartibga solinadigan maktab faoliyati o‘rtasida to‘liq bo‘lmagan bo‘shliq mavjud. Bu erda bizga
o‘tish shakllari kerak. Didaktik o‘yinlar ham shunday ishlaydi. K.D. Ushinskiy o‘yin shaklida
o‘rganish qiziqarli, ko‘ngilochar bo‘lishi mumkinligini va lekin hech qachon ko‘ngil ochmasligi
xam mumkinligini ta’kidladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, maktab yoshidagi bolalar uchun o‘yinning ahamiyati kam.
O‘qituvchining vazifasi boshlang‘ich sinflarda o‘yin harakatlaridan o‘quv faoliyatiga o‘tish
jarayonini silliq va hatolarsiz bajarishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Vigotskiy L.S. Bolalikda tasavvur va rivojlanish. М., 1991.
2. Azarov Y.P. Maktab yoshidagi o‘yin. М., 2000.
3. Blexer F.N. Didaktik o‘yinlar. - М.,1984.- 286с.
323
Do'stlaringiz bilan baham: |
