Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

242-расм. Литосфера плиталарининг палеоген даврида тутган ўрни. 

---

556 
келган. Илгари мавжуд бўлган синклинал ботиқликлар ҳам қўшилиб 
кетган геоантиклинал тепаликлар кенгайган, олдинги структураларга 
устама тушган тоғоралиғи ботиқликлари вужудга келган. Бу тоғоралиғи 
ботиқликларининг чегараларида вулканизм фаолият кўрсатган ер 
ёриқлари шаклланади. Альп-Ҳимолай ороген қамбарининг четларида 
платформалар билан чегарасида чекка ботиқликлар вужудга келади ва 
улар аста-секин моласса ётқизиқлари билан тўлдирилади. 
Неогеннинг охири ва тўртламчи даврнинг бошида Альп-Ҳимолай 
қамбаридаги тоғ тизмалари ва уларни ўраб турган ҳудудлар янада 
кўтарилади. Осиёнинг ички районларидаги тектоник фаоллашув 
қудратли кучга эга бўлган. Шу туфайли Ҳимолай, Тибет, Қорақорум ва 
уларга ёндошган Марказий Осиёнинг ўта баланд тоғлари – Кунлун, 
Тиён-Шон ва б. вужудга келади. Европада Альп, Карпат, Кавказ, 
Апеннин, Андалус тоғлари пайдо бўлади, лекин улар Осиё тоғларидан 
дерли икки марта пастдир. Скандинавия тоғлари анча кўтарилади, 
Европанинг марказий қисмидаги кечки палеозой тоғлари ва Болтиқ 
кристалли қалқони озроқ янгиланади. Ҳудудларнинг кўтарилиши кенг 
майдонларнинг чўкиши ва олд ботиқликларнинг ётқизиқлар билан 
тўлдирилиши орқали кечган. Буларнинг барчаси материкларнинг 
ҳозирги кўринишига олиб келган (243-расм). 
Атлантиканинг шимолий қисми ва Шимолий Муз океанининг 
қўшни районларини қамраб олган чўкиши Евросиёнинг Шимолий 
Америкадан ажралишига ва Шпицберген архипелагининг алоҳида 
қуруқлик бўлиб қолишига сабабчи бўлган. Тўртламчи даврда Британия 
ороллари Ла-Манш бўғози орқали материкдан ажралиб қолади. Ўрта ер 
денгизининг ғарбий қисмида чуқур котловина вужудга келади. Унинг 
шарқий қисмида Эгей денгизи ўрни анча чўкади. Болқон яримороли ва 

---

557 
Кичик Осиёни бирлаштирган қуруқлик ҳам парчаланиб, Эгей ва Қора 
денгизлари орасидаги бўғоз ҳамда Мармар денгизи ботиқлиги вужудга 
келади.