Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

120
-
расм. Африканинг шимолий қисмидаги Саҳрои Қабир эгаллаган 
майдон.

---

334 
Ўрта Осиёда Қорақум ва Қизилқум саҳролари асосан барханли 
қумлар билан қопланган. 
Барханли саҳролар одатда дефляция ва корразия минтақаларига 
яқин жойларда ҳосил бўлади. Барханли саҳродаги қумлар юқори 
даражада сараланганлиги ва яхши думалоқланганлиги билан бошқа 
генезисдаги қумлардан фарқ қилади. Шунингдек уларнинг юзасида 
тирнаш излари кузатилади ва хира бўлади. Қум заррачаларининг ўлчами 
одатда 0,25 - 0,1 мм дан ошмайди. Уларда кварц минерали кўп, камроқ 
дала шпати учрайди. Эол қумларининг ранги оқиш, сарғиш ва баъзан 
қўнғир бўлади. Эол қумларида параллел эмас, балки қия ва тўлқинсимон 
қатламланиш кузатилади. Қия серияларнинг оғиш томони бўйича шамол 
эсган йўналишни аниқлаш мумкин. 
 
121-расм. Саҳродаги барханлар. 
 
122-расм. Денгиз соҳилидаги 
дюналар. 
Барханлар майда тепаликлар, ғовлар ва қаторлар, яримой 
шаклидаги қум уюмларидан иборат бўлади. Планда шамолнинг 
йўналишига мўлжалланган яримой шаклини эслатади. Барханларнинг 
баландлиги 20 - 30 м гача боради. Шамол эсувчи томонининг қиялиги 
10-15°, шамол йўналишидаги қиялиги эса тикроқ, 30-35° бўлади. 
Барханларнинг ўркачи одатда ўткир бурчакли бўлади. Шамол йўналиши 

---

335 
тет-тез ўзгарувчи жойларда рельеф юзаси жим-жима шаклларга эга 
бўлади (121-расм). 
Денгиз ва дарё бўйларида пайдо бўладиган қум тепалари 
дюналар 
дейилади. Бархан ва дюналарнинг қумлари қатламсиз, яхлит бўлади. 
Дюналарнинг баландлиги 20 - 25 м гача баъзан 50 м гача боради (122-
расм). 
Бархан тепаликлари юзасида эол ряблари ривожланган бўлади. 
Улар ўзига хос микрорельеф ҳосил қилади ва бархан-ларнинг шамол 
эсувчи томонидаги юзасида ривожланган бўлади. Бархан ряблари сув 
оқимлариникига ўхшаш асимметрик тузилишга эга ва бархан юзасида 
тўлқинсимон параллел жойлашган бўлади. Ряб ўркачлари орасидаги 
масофа 3-4 см, амплитудаси (баландлиги) эса ундан камроқ бўлади (123-
расм). 
Барханлар 
ва 
дюналар кўчиб юрадиган 
қум тепаларидир. Баъзан 
барханлар бир кунда 5-10 
м гача кўчиб, бошқа 
жойда тепаликлар ҳосил 
қилиши мумкин. Дюналар 
ҳам бир йилда 100 - 200 м 
гача кўча олади. Ҳозирги 
кунда 
ҳаракатдаги 
барханлар Қизилқумнинг айрим қисмларида (Бухоро вилоятининг 
Ромитан тумани) кузатилади. Бархан қумларнинг аксарият қисми 
ҳозирги кунда кам ҳаракатли.