Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

Уран - қўрғошин усули магматик жинсларнинг ёшини ва метаморфизм жараёнлари кечган вақтни аниқлашда муваффақиятли қўлланилади. Бу усул ёрдамида ёшни аниқлаш учун одатда циркондан - радиологик ёш аниқлаш учун энг қулай бўлган жуда барқарор минералдан фойдаланилади (40-расм). У термик, кимёвий ва механик таъсирга бардошли бўлиб, нураш ва седиментация жараёнларида сақланиб қолади. У ҳатто юқори метаморфизм босқичида ҳам чидамли. Цирконда U-Pb «хотира» - кристаллнинг дастлаб ҳосил бўлиш ва кейинги қайта ўзгариш вақтлари қайд қилинади.
U-Pb усулнинг энг катта ютуғи цирконда радиоактив парчаланишнинг турли константаларига эга бўл-ган учта ўзаро боғлиқ изотоп системасининг (²³⁸U ²⁰⁶Pb; ²³⁵U ²⁰⁷Pb; ²³²Th ²⁰⁸Pb) мавжудлигидир. Бу эса битта таҳлилда U ва РЬ нисбатида системанинг ёпиқлиги ҳақидаги тахминни уч марта текшириб кўришга имкон беради. Чунки турли изотопли системалар учун ташқи таъсир бир хил бўлиши мумкин эмас. Ёшни аниқлашда бир-бирига боғлиқ бўлмаган таҳлиллардан олинган натижаларнинг мос келиши - бу минералдаги системанинг ёпиқлигидан далолат беради.

40-расм. Циркон кристалли.

Циркон кристалли-зация вақтида одатда U⁴⁺ ва Th⁴⁺ нинг анча миқдорини, аммо қўрғошинни кам қўшиб олади, шунинг учун ҳам мутлақ ёшни аниқлаш учун уран-қўрғошин ва торий-қўрғошин усуллари жуда маъқул ҳисобланади.
Ураннинг жуда узоқ яримпарчаланиш даврига эга радиоактив изотоплари ²³⁸U, ²³⁶U ва ²³²Th қўрғошиннинг ²⁰⁵Pb, ²⁰⁷Pb, ²⁰⁹ Pb изотопларига айланади.
Ёпиқ системада умумий парчаланиш вақтидан сўнг дастлабки ²³⁸U, ²³⁶U ва ²³²Th билан улардан ҳосил бўлган оралиқ изотоплар орасида секуляр тенглик ўрнатилади.
Демак, бу нисбатлар ёрдамида ҳисоблаб чиқарилган ёшнинг яқин қийматлари U-Pb системанинг ёпиқлик мезони бўлиб саналади ва объектнинг ёшини аниқлашда уч қийматнинг ўртачаси бўйича баҳолашга имкон беради. Назорат учун бошқа изотоп нисбатлардан ҳам фойдаланиш мумкин.
U-Pb усули ёрдамида ёшни аниқлаш натижалари одатда объект ёшининг мос қийматлари эгри чизиғи графиги - конкордиядан фойдаланилади (41-расм). Диаграмма ²⁰¹Рb/²³⁸U, ²⁰⁷Pb/²³⁵U изотоп нисбатлари координаталарида чизилади. Бу ҳолда конкордия ²⁰⁶Pb/²³⁸U бўйича ҳисоблаб чиқилган ёш ²⁰⁷Pb/²³⁵U бўйича олинган ёшга тенг бўлган нуқталарнинг геометрик ўрни ҳисобланади.