Mashinasozlik

Ishlatilgan 

gazlarni 

neytrallash-ishlatilgan 

gazlar 

zaharliligini 

kamaytirilishini  radikal  usuli.  Avtomabil  dvigatellari  uchun  CO  va  CH  larni 

oksidlanish,  shunigdek,  HO

x

  ni  tiklanish    reaktsiyalari  kechishini  tezlashtiradigan 

maxsus moddali katalitik neytrallagichlar ko`proq qo`llaniladi.  

 

 

             

10-rasm a) va b) uch komponentli katalizatorning ishlash printsipi. 

---

57 

 

CO dan CO

2

 oksidlanadi 

CH dan H

2

Oa CO

2

 oksidlanadi  

NO

x

 dan N

2

 ajraladi 

Bu erda; CO-uglerod oksidi, CH-uglevodorod, NO

x

-azot oksidi 

Uchta  tashkil  etuvchilar  (CO,CH  va  HO

x

)  ni  neytrallash  uchun 

qo`llaniladigan  qatalitik  neytrallagichlar  uch  tarkibli  yoki  bifunktsional  deb 

ataladi,  uning  samaradorligi  dvigatel  ishlayotgan  aralashma  tarkibiga  ko`p 

darajada  bog`liq.  Ishlatilgan  gazlarning  zaharli  tashkil  etuvchilarini 

o`zgartirish  darajasi  K

i

  ning  aralashma  tarkibiga  nisbatan  o`zgarishi 

ko`rsatilgan. 

 

   

 

i

 =

 

 Bunda  ;  Ci  va  Ci  –  mos  holda  i  –  tashkil  etuvchini  neytrallagichga 

kirishdagi va undan chiqishidagi miqdorlari.  

 

Ish zomasi  

 

 

(1-diagramma).  Havo va yonilg`inig o`zaro  bog`liqligi diagrammasi.

 

 

Uch tashkil etuvchili neytrallagichning samarali ishlash doirasi.   

 

Aralashma  tarkibini  ɑ=  1.0  ga  yaqin    bo`lganda  juda  tor  oralig`I  mavjud 

bo`lib,  unda  bir  vaqtninng  o`zida  asosiy  zaharli  tashkil  etuvchilarning  uchalasi 

---

58 

 

yuqori  darajada  o`zgarishga  ega  bo`ladi,  yani  HO

x

  ni  tiklashda  erkin  boladigan 

kislorod miqdori CO va CH larni oksidlanishi uchun etarli bo`ladi. 

Aralashma  tarkibini  bunday  tor  oraliqda  ushlab  turish,  tavsifi  1-diagrammada 

ko`rsatilgan  kislorod  datchigining  ishorasi  (λ-zont)  bo`yicha  electron  bilan 

boshqariladigan yonilg`I purkash tizimlari qo`llanilganda mumkin bo`ladi. Rasmda 

ko`rinishicha aralashma tarkibini talab qilingan orlig`ida λ-zontning signali deyarli 

pog`onali  o`zgaradi,  bu  benzin  purkalishini  boshqaradigan  electron  bloka  ɑ≈1.0 

bo`lganida ±1%aniqlik bilan aralashma tarkibini ushlab turishga imkon tug`diradi. 

12-rasmda  neytrallagichi  uchta  tashkil  etuvchidan  iborat  bo`lgan  dvigatelda 

yonilg`I uzatish boshqarilishiniprintsipial sxemasi keltirilgan. 

(11-rasm). Kislord datchiginig tavsifi 

---

59 

 

 

2-diagramma. Kislord datchiginig tavsifi (λ-zont) 

 

(12-rasm). Kislorod datchigi signallari asosida yonilg`i berishni  boshqarish. 

1-elektronli boshqarish blogi; 2-komponenti katalitik neytralizator (betaraflovchi); 

3-( λ-zont), 4-elektromagnitli forsunka, 5-havo sarfi o`lchagichi. 

 

 

TSirkoniyli (λ-zont)  datchik ( -rasm) tashqi va ichki elektrodlarga ega. Har 

ikkala  elektrod  ham  govak  tsirkoniy  yoki  uning  kotishmalaridan    tayyorlanib  bir-

biridan  qattiq  elektrolit  qatalmi  bilan  ajratilgan.  Elektrolit  sifatida  tsirkoniy 

---

60 

 

dioksidi    ZrO

2

  ishlatilib,  o`tkazuvchanlik  hususiyatini  oshirish  uchun  unga  ittriy 

dioksidi Y

2 

O

3 

qo`shiladi. Ichki elektrodga qiymati o`zgarmas bo`lgan kislorodning 

partsial  bosimi  ta`sir  qilib  turadi.  Tashqi  elektrod  chiqindi  gazlar  oqimi  bilan 

yuvilib  turadi  va  uning  tarkibidagi  kislorodning  partsial  bosimi  o`zgarib 

turadi.Datchikning tashqi va ichki elektrodlariga kislorodning partsial bosimi farqi 

ta`sirida  qattiq  elektrolitda  ion  o`tkazuvchanlik  yuzaga  keladi.  Bu  esa  o`z 

navbatida  tashqi  va  ichki  elektrodlar  orasida  potentsiallar  ayirmasi  yoki  EYUK 

hosil bo`lishiga olib keladi. 

 

Dvigatel  boyitilgan  aralashmada  ishlaganda  (ɑ  >1)  chiqindi  gazlardagi 

kislorodning  partsial  bosimi    past  bo`ladi    va  datchik  gal`vanik  element  sifatida 

nisbatan yuqori kuchlanish ishlab chiqaradi (700……1000  mB). 

 

Dvigatel  suyultirilgan  aralashmada  ishlashga  o`tganda  (ɑ  >1)  chiqindi 

gazlaridagi  kislorodnng  partsial  bosimi  sezilarli  darajada  ortadi  va  bu  datchik 

ishlab  chiqayotgan  kuchlanish  keskin  kamayishiga  (50……100  mB  gacha)  olib 

keladi.  Datchik  kuchlanishinning  o`zgarishi  doirasi  juda  kata  bo`lganligi  sababli 

samaralli  yonuvchi  aralashma  tarkibini  0.5%  dan  katta  bo`lmagan  hatolik  bilan 

aniqlash mumkin. 

 

Sensor elementi 

a) 

 

 

---

61