Mashinasozlik

ATK dagi zararli moddalar 

ATK  da  radiator  va  benzobaklarni  kavsharlashda,  akkumulyator 

plastinalarini tayyorlash va taьmirlashda qo‘rg‘oshin ishlatiladi. 

Qo‘rg‘oshindan  zaharlanish  surunkali  shaklda  bo‘ladi.  Akkumulyator 

tsexlarda  yoshi  18  ga  yetmagan  o‘smirlar  va  ayollar  ishlashi  taqiqlangan.  Uning 

CHREM –0,01 mg/ m

3

, xavflilik sinfi – 1. 

Tetraetilqo‘rg‘oshin  (TEQ)  –  kuchli  va  xavfli  zahar,  toza  holida 

ishlatilmaydi  etil  suyuqligi  –  antidetonator  tarkibiga  kiradi;  nafas  yo‘li  va  teri 

orqali organizmga singadi; CHREM- 0,005mg/ m

3

,xavflilik sinfi– 1. 

---

~ 49 ~ 

 

Etillangan  benzin  ham  TEQ  singari  zaharlaydi,  qonga  o‘tib  ,  sog‘liqni 

umumiy yomonlashtiradi, markaziy asab tizimiga ta’sir etadi. 

O‘tkir zaharlanish belgilari bir necha soat yoki sutkadan so‘ng bilinadi . Tez-

tez  zaharlanish  surunkali  tus  olib  ketishi  mumkin.  Zaharlanish  og‘ir  va  o‘tkir 

darajada  bo‘lganida  odam  xushidan  ketadi,  nafas  olish  reflektorlari  to‘xtaydi, 

tomirlari tortishadi, oyoq-qo‘llar titraydi, balg‘amli yo‘tal paydo bo‘ladi. Surunkali 

zaharlanish nevrosteniya, vegetonevroz bilan birga kechadi; CHREM- 100 mg/ m

3

, 

xavflilik sinfi– 4. 

Uglerod  oksidi-  SO  rangi,  mazasi  va  hidi  yo‘q  gaz  ;  odam  organizmiga 

singib , karboksigemoglobin hosil qiladi; bu hosilaning kislorod tashish xususiyati 

yo‘q  bo‘lgani  sababli  kislorod  yetishmovchiligi  ro‘y  beradi;  havo  tarkibidagi 

miqdori 2,5 mg/l dan ortiq bo‘lsa yoki 1,8 mg/l

 

bo‘lsayu, odam bu muhitda bir soat 

davomida nafas olsa, o‘tkir zaharlanib qoladi; CHREM- 20 mg/ m

3

, xavflilik sinfi– 

4;  oqibatlari:  markaziy  asab  tizimi  ishining  buzilishi,  xotira  yo‘qolishi,  diqqat 

qilolmaslik, funktsional nevrozlar, falajlik, ko‘z pardasiga qon quyilishi.  

SO  miqdori  0,65  mg/l

   

bo‘lgan  bino  ichida  uzoq    vaqt  ishlaganda  xushdan 

ketish  mumkin.  Havoda  SO  ning  miqdori  katta  bo‘lishi  hayot  uchun  xavfli. 

Havoda  SOning  miqdori  kam  bo‘lsa  ham  tez-tez  va  uzoq  vaqt  nafas  olinsa 

surunkali zaharlanish sodir bo‘ladi.  Buning belgilari: bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, 

uyqusizlik bo‘shashish, xotira buzilishi, befarqlik (anatiya) , uyqu bosish. 

SO bilan zaharlanishga qarshi kurash choralari : 

-  karbyuratorli dvigatellar siyraklangan aralashma bilan ishlashini ta’minlash;  

-  karbyuratorli  va  dizelli  dvigatellarni    qurama  neytrallagichlar  bilan 

jihozlash; 

-  karbyuratorli dvigatellarni bosim pasayishini rostlagichlar bilan jihozlash; 

-  dvigatellarning  texnik  holatini  ishonchli  nazorat  qilib  chiqindi  gazlardagi 

zaharli moddalar miqdorini eng kam miqdorga tushirish. 

Akrolein  (akroilli  adьdegid  –  SN

2

SNSNO)  ATK  sining  ishlab  chiqarish 

binolari  ichida  dizel  dvigatellarning  chiqindi  gazlari  bilan  birga  kiradi;  rangsiz, 

kuygan yog‘ hidiga o‘xshaydi, kuchli qo‘zg‘atuvchi. 

---

~ 50 ~ 

 

Uning  hidi  taxminan  0,004  mg/l

   

miqdordan  boshlab  bilinadi.  Yuqori  nafas 

yo‘llarini  qattiq  qo‘zg‘aydi,  ko‘zni  nimpardalarini  keskin  yallig‘latadi,  bosh 

og‘rig‘iga, boshga qon ko‘p quyilishiga sabab bo‘ladi. Odam organizmi, akrolein 

miqdori  0,007  mg/l

   

bo‘lganda  bir  minutdan  ortiq  chidab  turolmaydi,  uning 

CHREM- 0,2 mg/ m

3

, xavflilik sinfi– 2. 

Akrolein ajralib chiqishiga qarshi kurash choralari: 

-  avtomobillarga  texnik  xitzmat  ko‘rsatish  zonalarida  ularni  konveyer  yoki 

elektrokaralar yordamida joydan - joyga ko‘chirish; 

-  mahalliy , havo so‘ruvchi shamollatishni qo‘llash. 

Azot  oksidlari  chiqindi  gazlarda  oz  miqdorda  bo‘ladi:  NO  –  oksidi,  NO

2

  – 

ikki  oksidi,  odam  organizmiga  yuqori  nafas  yo‘llari  bilan  kiradi;  zaharlanish 

belgilari 6 soatdan keyin yo‘tal, nafas (havo) yetishmasligi, bo‘g‘ilish bilan, ba’zan 

o‘pkaning  oqishi  bilan  boshlanadi.  Qondagi  nitratlar  va  boshqa  nitritlar 

oksigemoglobinni metagemoglobinga aylantiradi. 

   Bosh  og‘rig‘i  bilan  birga  kechadigan  surunkali  zaharlanish  ham  ehtimol, 

CHREM- 5 mgm

3

, xavflilik sinfi– 2. 

ATK  binolari  ichida  kuchli  mahalliy  va  umum  almashinuv  shamollatishi 

bo‘lishi kerak. 

Benzol  (S

6

  N

6

)  benzinga,  hajmi  bo‘yicha  ko‘pi  bilan  25%  qo‘shilib, 

avtomobil  yonilg‘isi  sifatida  ishlatiladi;  o‘tkir  va  surunkali  zaharlashi  mumkin; 

surunkali  zaharlaganda  qon  tomir  devorlarida  o‘zgarishlar  bo‘ladi,  ilikning  qon 

hosil  qilish  faoliyati  buziladi;  boshlanishida  bemorlar  bosh  og‘rig‘i  va 

aylanishidan,  charchoq,  uyqu  bosishi,  asabiylashish,  quvvatsizlikdan  shikoyat 

qiladilar,  ba’zan  qo‘l  terilarida  dermatit  yoki  ekzemalar  paydo  bo‘ladi.  Kuchli 

zaharlanishda  bosh  aylanadi,  quloqlar  shang‘illaydi,  mushaklardan  quvvat  ketadi, 

mast holat seziladi. 

Benzolni zich berkitiladigan metall idishda shamollatiladigan omborda yoki 

usti berk ochiq ayvonlarda saqlash kerak.  

---

~ 51 ~ 

 

Benzin-benzol  aralashmasini  faqat  mexanizatsiya  yordamida  tayyorlash 

ruxsat etiladi; tashqi havo harorati + 40 º  S dan ortiq bo‘lganda faqat ochiq havoda 

tayyorlash kerak. 

Benzolni  og‘iz  bilan  so‘rib  tortish  qat’iyan  man  qilinadi.  Uni  sifonlash 

uchun    ishchilar  rezina  ichakli  sifon-nasos  bilan  ta’minlanishi  kerak.  CHREM-  5 

mg/ m

3

, xavflilik sinfi– 2. 

Xrom  kislotasi  (N

2

Sr

3

O

4

)  elektrolitik  xromlashda  ishlatiladi;  ko‘p 

miqdordagi  bug‘lari  burun    va    tomoqning  shilliq  pardalarini  shikastlaydi,  burun 

ichida  yallig‘langan  to‘siqlar  paydo  bo‘ladi.    Tomoq  shilliq  pardalari  

kasallanganda  kuchli  yo‘tal  keladi.  Xrom  kislotasi  qo‘l  va  yuz  terilariga  zarar 

yetkazadi – yo‘qolishi qiyin ekzema toshadi, ko‘rish yomonlashadi. Xrom angidrid 

aralashtirishda  ,  oltingugurtli  kislota  quyayotganda  himoyalanuvchi  ko‘z  oynak 

taqish zarur.  

Xrom  angidriddan  kasallanmaslik    uchun  uni  bino  ichidan  mahalliy  

shamollatish  yordamida  tashqariga chiqarib  tashlash  kerak; uning CHREM  1  mg/ 

m

3

,  xavflilik  sinfi–  2.  Xromli  eritma  ko‘zga  sachraganda  tezlik  bilan  natriy 

giposulьfidning  1%  li  eritmasi  bilan  yuvish  kerak.  Ishchilar  rezina    qo‘lqop  va 

respirator bilan ta’minlanishi kerak. Ishchilar ishga tushishdan oldin burun ichining 

shilliq  qavatlariga  vazelin,  qo‘llariga  parafin,  lanolin  va    ozgina  finon 

aralashmasidan  tayyorlangan  malham  surkab olishlari  lozim.  Ish  tugagach,  sulьfit 

natriyning  5%li    eritmasi  bilan  yuvib  tashlash  kerak  .Har  oyda  tibbiy  ko‘rikdan 

o‘tish zarur. 

Kislotalardan eng kuchli ta’sir etadigani sulьfat kislota(H

2

SO

4

)  , kamrog‘i –

azot  kislota  (HNO

3

)  va    vodorod  xlorid  kislota    (HCℓ  ).  Kislotalar  tekkan  joyini 

kuydirib , terini dermatit hosil qiladi. Buning oldini olish uchun ishdan oldin teriga 

yog‘liq  malxam  surtiladi,  kislota  tekkan  joylarga  paxta  yo        latta  bosib 

shimdiriladi, so‘ngra suv bilan yuvib tashlanadi. Kislotalar bilan ishlaganda rezina 

yo xlorvinil qo‘lqop, movutdan kostyum kiyiladi. Sulьfat kislotaning CHREM - 1 

mg/ m

3

, xavflilik sinfi– 2; vodorod xlorid  (tuz kislotasi) ning CHREM - 5 mg/ m

3

, 

xavflilik sinfi– 2. 

---

~ 52 ~ 

 

O‘yuvchi ishqorlar: natriyli (NaON) va kaliliy (KON) avtomobil detallaridan 

moyni  ketkazib, yuvish uchun ishlatiladi. Ular kuydiruvchi ta’sir o‘tkazadi. 

     Uzoq  vaqt  ishlaganda  va  xavfsizlik  texnikasi  buzilganda  dermatit,  terini 

qurishi  va  yorilishi  kuzatiladi.  Texnologik  jarayonlarni  mexanizatsiyalash  va 

avtomatlashtirish zarur.  

Kalьtsiylangan soda (Na

2

SO

3

) ham o‘yuvchi ishqorlarga o‘xshab ta’sir etadi, 

faqat, kuchsizroq. 

Ishdan  oldin  qo‘llarga  yog‘liq  malham  surtib  ish  tugagach,  iliq  suv  bilan 

sovunlab yuvib tashlanadi. Ishqorlarning CHREM- 0,5 mg/m

3

, xavflilik sinfi– 2. 

Atseton (SN

3

SOSN

3

) – efir hidli rangsiz suyuqlik, narkotik xususiyatga ega, 

terini  qichishtiradi;  zaharlanganda  boshni  og‘ritadi;  bosh  aylanishi,  quvvatsizlik, 

yengil mastga o‘xshash holat bo‘ladi. 

Atseton taьsiridan saqlanish uchun shamollatish qurish kerak, buning imkoni 

bo‘lmasa,  shaxsiy  himoya  vositalarini  qo‘llab  nafas  yo‘llarini  va  ko‘zni  saqlash 

kerak.. 

Bo‘yash  tsexining  ishlari  maxsus  kiyimlar,  xalat.  Kostyum  yoki 

kombinezon,  matodan  tikib,  polivinilxlorid  shimdirilgan  pishiq  va  elastik 

qo‘lqopdan foydalanish kerak; CHREM- 200 mg/m

3

,xavflilik    sinfi– 4. 

Antifriz – sovuqqa bardoshli suyuqlik, etilenglikolning suvli eritmasi sifatida 

ishlatiladi. 

Etilenglikol  (SN

2

ON  –  SN

2

ON)  va  uning  suvli  eritmasi  juda  zaharli, 

markaziy asab tizimi va buyrakka taьsir etadi; ozginasi tasodifan ichga ketib qolsa, 

o‘limga olib kelishi mumkin. 

Antifizrizdan  faqat  qatьiy  belgilangan  maqsadlarda  foydalanish  kerak; 

saqlash  va  tashish  uchun  qopqog‘i  jips  yopiladigan  metall  bidonlardan  va  tiqini 

burab mahkamlanadigan bochkalardan foydalaniladi. Saqlash va tashish idishlariga 

yirik  harflar  bilan  “ZAHAR”  deb  yozib  qo‘yiladi  va  zaharli  moddalar  belgisi 

tushiriladi.  Antifrizni  rezina  ichak  orqali  boshqa  idishga  quyish  uchun,  havoni 

so‘rib tortish mumkin emas. Antifrizli idishlar quruq va isitilmaydigan bino ichida 

saqlanadi. 

---

~ 53 ~ 

 

Saqlash  va  tashishda  idishdagi  barcha  teshik  qopqoqlari  (to‘kish,  quyish, 

havo) plombalanadi. Hatto antifriz solingan bo‘sh idishlar ham plombalanadi. 

Antifriz  bilan  ishlagandan  keyin  qo‘llarni  sovunlab  yuvish  kerak.  Antifriz 

bilan  ishlaydigan  xodimlar  shu  ishlar  uchun  yozilgan  qoidalar  bilan  tanishgan 

bo‘lishi shart. 

Surkov  moylar  normal  sharoitlarda  deyarli  bug‘lanmaydi,  shuning  uchun 

ularning  odam  organizmiga  zararli  taьsiri  terininng  ochiq  joylariga  tegishli,  moy 

tegaverib  eskirgan  kiyimni  kiyib  uzoq  vaqt  ishlash,  moy  tarkibidagi  yengil  neft 

mahsulotlarining  bug‘ini  va  moyli  tumanda  uzoq  vaqt  nafas  olish  orqali  sodir 

bo‘ladi. 

Surkov  moylari  teriga  muttasil  tegaversa  o‘tkir  va  surunkali  teri  kasallikgi 

yuzaga  kelishi  mumkin.  Moy  tarkibida  oltingugurtli  birikmalar  ko‘p  bo‘lsa 

(oltingugurt  va  moy  biriksa  serovodorod  –  N

2

S  hosil  bo‘lib,  odam  juda  tez 

hushidan ketishi mumkin) o‘tkir zaharlanish holatlari ko‘p uchraydi. 

Terini  himoyalash  uchun  ish  oldidan,  quruq  lanolin  va  provans  moyidan 

tengma – teng miqdorda aralashtirib tayyorlangan surkamani shimdirish kerak. Ish 

tugagach qo‘lni sovunlab  yuvib, qurigan qo‘lga  yana  o‘sha,  lanolin  aralashmasini 

ishqalab shimdirish lozim. 

Surkov  moylari  bilan  muttasil  ishlaydiganlar  har  yili  tibbiy  ko‘rikdan 

o‘tishlari kerak. 

Epoksid  smola  ATK  larda  sirtlarni  tekislash,  teshik  va  darzlarni  surkab 

tashlash  uchun  ishlatiladi.  U  teriga  tegsa  teri  kasalligi  (ekzema,  dermatit)  keltirib 

chiqarishi  mumkin,  ayniqsa,  ko‘zga  tegishi  xavfli.  Dibutilftalat  (DTF)  va 

polietilenpoliamin  (PEPA)  ning  bug‘lari  zaharlanishga  olib  keladi.  DTF  ning 

CHREM- 0,5 mg/m

3

,xavflilik    sinfi– 2. 

Epoksid  smolalar  bilan  ishlanadigan,  hamma  ishlarni  havosi  tashqariga 

so‘rilib  turadigan  shkaf  ichida,  qo‘lqop,  yenglar  va  himoya  ko‘zoynaklardan 

foydalanib bajarish kerak. Smola jips yopiladigan idishda saqlanadi. 

Epoksid smola teriga tegsa, qog‘oz salfetka bilan olib tashlash kerak, so‘ng 

o‘sha joyni issiq suv bilan sovunlab yuvish, quriguncha artib, vazelin, kanakunjut 

---

~ 54 ~ 

 

(kastor)  moy  yoki  maxsus  pasta  surish  kerak.  Epoksid  smola  bilan  doim 

ishlaydiganlar 2 – yilda 1 – marta, dermatovenerologdan esa – har yarim yilda 1 – 

marta tibbiy ko‘rikdan o‘tishi kerak. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

~ 55 ~