Mashinasozlik

ATK da havo muhitining ifloslanish tavsifi va sabablari. Zararli (zaharli) 

moddalar va ularning odam organizmiga ta‛siri 

Odam  organizmiga  tekkanda  ishlab  chiqarish  jarohati,  kasbiy  kasallik 

keltirib  chiqaradigan  yoki  sog‘liqda  salbiy  o‘zgarishlar  qoladigan  (ish  jarayonida, 

ko‘zga  tashlanayotgan  keyingi  hayotda  va  nasllarda  bilinadigan)  moddalar 

ZARARLI hisoblanadi.  

Bunday moddalar odam organizmiga nafas yo‘li, oshqozon – ichak yo‘li, teri 

va shilliq pardalar orqali kiradi. 

Ishlab  chiqarish  sharoitlaridagi  zaharlanish  o‘tkir  va  surunkali  bo‘lishi 

mumkin.  

O‘tkir zaharlanish havodagi zarrali gazlar va bug‘lar miqdori nisbatan ko‘p 

bo‘lganda  tez  sodir  bo‘ladi.  Bunday  holatlarda  kamdan  –  kam,  asosan  avariya 

holatlarida kuzatiladi. 

---

~ 47 ~ 

 

Surunkali zaharlanish organizmda asta sekin zaharli moddalarni oz – ozdan 

yig‘ilib  qolishi  natijasida  (moddiy  kumulyatsiya  –  to‘planish)  yoki  shunday 

moddalarning  taьsiridan  funktsional  o‘zgarishlarning  jamlanishi  (funktsional 

kumulyatsiya – to‘planish) natijasida rivojlanadi. 

Sanitariya va gigiena amaliyotida zararli moddalar: kimyoviy moddalarga va 

ishlab chiqarish changlariga ajratiladi. 

  

Ishlab  chiqarishda  hosil  bo‘ladigan  chang  juda  keng  tarqalgan  zararli 

omillardan  sanaladi.  ATK  dagi  chang  avtomobillarga  kundalik  xizmat 

ko‘rsatishda,  metall  va  yog‘och  bilan  ishlashda,  avtomobillar  va  agregatlarni 

qismlarga  ajratishda,  ularni  bo‘yashda,  termik  va  galьvanik  ishlov  berishda  va 

boshqa  texnologik  jarayonlarda  ko‘tariladi.  Kelib  chiqishiga  qarab  changlar 

organik va noorganik bo‘ladi. 

Organik changlar o‘simliklardan (yog‘och, cho‘yan, un), hayvonlardan (jun, 

tuklar,  maydalangan  suyak),  kimyoviy  (plastmassa,kimyoviy  tola  va  boshqalar, 

organik mahsulotlar) moddalardan hosil bo‘ladi.  

Noorganik  changlar  metall  (mis,  cho‘yan,  alyumin),  turli  mineral  (ohak, 

tsement va b.) changlari kiradi. 

Organik  va  noorganik  zarralardan  tashkil  topgan  chang  “aralash  chang” 

deyiladi. 

Alangalanuvchanligi 

va 

portlashga 

xavfliligi 

bo‘yicha 

changlar 

yonmaydigan  (qum,  asbest),  yonadigan  (yog‘och  paxta),  portlash  xavfi  bor 

(ko‘mir, magniy, alyuminiy) turlarga ajratiladi. Kimyoviy tarkibiga qarab changlar 

zaharli va zaharsiz (qo‘zg‘atuvchi) bo‘ladi. 

CHang odam organizmiga zararli taьsir etadi. 

Qo‘zg‘atuvchi  changlar  (mineral,  po‘lat,  cho‘yan,  yog‘och)ning  zararli 

zarralar  maydaligi,  massasi,  eruvchanligi,  qattiqligi,  shakliga  bog‘liq.  Organizm 

uchun eng xavflisi mayda zarrali chang hisoblanadi. 

O‘lchamlari  0,2-0,5mkm  zarralar  yuqori  nafas  yo‘llarida  tutilib  qoladi; 

0,1mkmdan kichiklari organizm uchun juda xavfli, chunki yuqori nafas yo‘llarida 

---

~ 48 ~ 

 

ushlanib  qolmasdan,  o‘pkaga  kiradi,  o‘tirib  qoladi  va  potologik  jarayon  xosil 

qiladi.  Buni  “Pnevmokonioz”  deyiladi  va  har  qanday  chang  keltirib  chiqarishi  

mumkin.  Kvarts  changidan  kelib  chiqqan  va  keng  tarqalgan  turi  “salikoz”  

deyiladi.