Mashinasozlik texnologiyasi

Issiqxona samarasi va uning oqibatlari 
YUqorida  atmosferaning  quyi  qatlami  –  troposfera  haqida  gapirib  o’tgan  edik. 
Troposferada ob-havoning barcha hodisalari, shuningdek, suv va boshqa kimyoviy 
elementlarning  aylanma  harakati  sodir  bo’ladi.  Issiqxona  samarasi  (effekti)  ham 
aynan troposfera qatlamida ro’y beradi. 
Atmosfera  havosining  o’rtacha  harorati  Quyosh  radiasiyasi  miqdori  va  Er 
yuzasidan qaytgan (in’ikos bo’lgan) radiasiya miqdori bilan aniqlanadi. Shu bilan 
birga troposferada mavjud bo’lgan turli moddalar (suv bug’lari, bulutlar, aralashma 
chang  zarrachalari,  turli  xil  gazlar)  ning  miqdori  issiqxona  samarasini  belgilaydi. 
Masalan, troposferada karbonat angidrid (SO
2
), metan, xlor, uglerod, azot oksidlari 
va ozon (O
3
)ning mavjudligi tufayli Erdan qaytgan radiasiyaning ma’lum miqdori 
yana Erga qaytadi. Ayni shu moddalarning tropasferada mavjudligi sababli hozirgi 
vaqtda  atmosferaning  quyi  qismidagi  havoning  o’rtacha  harorati  15°  S  ni  tashkil 
qilmoqda.  Agar  issiqxona  samarasi  bo’lmaganda  harorat  minus  30
0
  S  bo’lishi 
mumkin edi. 
Atmosferaning yuqori qatlamlarida Erdan qaytgan radiasiya hisobiga havo ma’lum 
darajada  isiydi  va  bu  harorat  qaytadan  Erga  qaytadi.  Natijada  sayyoramiz  sathi 
qo’shimcha miqdorda isiydi. Ushbu hodisa issiqxona samarasi deb ataladi. 
Hozirgi  paytda  mana  shu  issiqxona  samarasini  belgilaydigan  turli  kimyoviy 
moddalarning  miqdorini  atmosfera  havosi  tarkibida  kamaytirish  katta  ekologik 
muammoga  aylanib  qoldi.  Chunki  issiqxona  samarasi  tufayli  iqlim  o’zgarib 
bormoqda.  Iqlimning  o’zgarishi  esa  yog’ingarchiliklarni  va  suv  toshqinlarini 
vujudga keltirmoqda. 

---

103 
 
Atmosfera  havosida  karbonat  angadrid  (SO
2
)  gazi  aslida  0,032%  gina  bo’lishi 
kerak.  Uning  1%  ga  ortishi  biosferada  “bug’li  qobiqni”  vujudga  keltiradi  va 
ekosistemalarga, elektr va magnit maydonlariga katta ta’sir yetadi. 
80-chi  yillarning  boshlarida  elektr  energiyasi  ishlab  chiqarish,  po’lat  quyish  va 
avtomobillarning harakati natijasida atmosferaga 5 mlrd. t uglerod oksidlari, qariyb 
100  mln. t  oltingugurt  oksidlari va  undan  bir oz  kamroq  azot  oksidlari  chiqarildi. 
Uglerod  oksidining  ko’p  chiqarilishi  asosan  ko’mirni  ko’plab  yoqilishi  bilan 
bog’liq  neft  va  tabiiy  gazlardan  uglerod  oksidi  nisbatan  kam  ajralib  chiqadi. 
Endilikda uglerod oksidlarining atmosferaga chiqarilgan umumiy miqdori 6 mlrd. t 
ga etdi. 
Tabiiy  urmonzorlarning  qisqartirilishi  is  gazi  hajmini  ko’payishiga  sabab 
bo’lmoqda. Hozirgi vaqtda yiliga atmosferaga 100 mln. t is gazi, metan va boshqa 
moddalar chiqarib tashlanmoqda. 
Shuni  alohida ta’kidlash kerakki,  uglerod gazining tabiatdagi  aylanma  harakatida 
o’rmonlar  muhim  o’rin  tutadi.  Daraxtlarni  kesilganda  ularda  to’plangan  va 
ularning  ostidagi  tuproqda  mavjud  bo’lgan  uglerod  achiydi.  Natijada  u  havoga 
ko’tarilib, havodagi is gazi miqdorini ko’paytiradi. Bu jarayon o’tinning yoqilishi 
natijasida ham tezlashadi. 
Faqat  1860  yildan  1980  yilgacha  bo’lgan  davr  mobaynida  atmosferaga  90-180 
mlrd.  t  uglerod  oksidlari  qo’shilgan.  Bu  raqamlarni  xuddi  shu  davr  mobaynida 
ko’mir,  neft`  va  tabiiy  gazni  yoqish  natijasida  ajralgan  150-190  mlrd.t  uglerod 
oksqdlari  bilan  solishtirish  mumkin.  Hozirgi  vaqtda  o’rmonlarni  yo’q  qilinishi 
natijasida  yiliga  o’rtacha  1,0-2,6  mlrd.t  uglerod  oksidlari  atmosferaga 
qo’shilmoqda. Atmosferaga chiqayotgan uglerod oksidlarining 40% i Amerikaga, 
37% i Osiyoga va 23% i Afrikaning tropik mintaqalariga to’g’ri kelmoqda. Ushbu 
raqamlar oxirgi vaqtlarda o’rmonlardagi daraxtlarning ko’plab kesilayotganligidan 
darak  beradi.  50-chi  yillardan  70-chi  yillarning  oxiriga  qadar  dunyodagi 
o’rmonlarning  umumiy  maydoni  2  baravar,  ya’ni  60  mln  km
2
  dan  25  mln  km
2
 
gacha  qisqardi.  Keyingi  40  yil  mobaynida  namtropik  o’rmonlarning  maydoni  2 
baravar  qisqargan.  Buning  asosiy  sababi  rivojlanayotgan  davlatlarning  2/3  qism 
aholisining uy-ro’zg’or ishlarida daraxtni o’tin qilib yoqib ishlatishidir. Birlashgan 
millatlar  tashkiloti  oziq-ovqat  komissiyasining  ma’lumotlariga  qaraganda,  1980 
yilda taxminan 1,2 mlrd oholi o’tindan asosiy yoqilg’i sifatida foydalangan. 
Hozirgi paytda o’tinga bo’lgan talabgorlarning soni rivojlanayotgan davlatlarda 2,4 
mlrd  kishiga  yetadi.  Ma’lumatlarga  karaganda,  Afrikada:  Burkino-Faso  (96%), 
Tanzaniya (92%), Malayziya (93%), Nigeriya (82%), Sudan (74%), Keniya (71%); 
Osiyoda:  Nepal  (94%),  Indoneziya  (50%)  Hindiston  (33%),  Xitoy  (25%);  Lotin 
Amerikasida:  Paragvay  (64%),  Nikaragua  (50%),  Kosta-Rika  (33%),  Braziliya 
(20%) davlatlari o’tin yoqilg’isidan keng foydalanadilar. 
Bundan  tashqari,  ko’pgina  mamlakatlar  chorvachilikni  rivojlantirish  maqsadida 
o’rmonlardagi  daraxtlarni  qirqib,  yangi  yaylovlar  tashkil  qilmoqdalar.  Shu  bilan 
birga  sanoat  korxonalari  va  yo’l  qurilishi  maqsadlarida  bir  vaqtlar  odam 
o’tolmaydigan  quyuq  changalzorlar  va  o’rmonlar  qirqilib,  aholi  yashaydigan 
joylari va sanoat korxonalari bunyod qilinmoqda. 

---

104 
 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, xalqaro miqyosda Amazonka daryosi havzasidagi 
o’rmonlar katta ekologik ahamiyatga ega. Bu havzada nam tropik o’rmonlar 5 mln 
km
2
 maydonni egallaydi. Amazoniya ulkan biologik va genetik xudud hisoblanadi. 
Bu erda dunyoning 80% o’simlik va hayvonot turlari, 4 ming xil daraxt, 1000 xil 
baliq  turlari  mavjud.  Ko’pincha  Amazoniyani  “sayyoramizning  o’pkasi”  deb 
ta’riflaydilar, chunki o’simliklar dunyosi nihoyat boy bo’lgan bu noyob mintaqada 
inson  uchun  eng  zarur  kislorod  ishlab  chiqariladi.  Ammo  hozirgm  paytda 
“Amazoniyani qutqaring!” degan shior o’rtaga tashlandi. Gap shundaki, Braziliya 
hukumati  yangi  yaylovlar  tashkil  kilish,  Atlantika  bilan  Tinch  okeanlarini 
bog’laydigan transamazoniya tyemir va avtomobil yo’llari qurish, havzadagi yirik 
tyemir  ma’dani  konini  ishga  tushirish  va  daryolarga  GES  qurish  maqsadida 
o’rmonlarni  qirqishga  va  chet  el  firmalariga  sotishga  kirishdi.  80-chi  yillarning 
o’rtalarida havzada tashkil etilgan  yangi yaylovlarning  maydoni 10  mln  gektarga 
etdi. 1988 yilda Amazoniyada 13 mln gektar maydondagi o’rmonlar qirqish va o’t 
tushish  natijasida  yo’q  bo’lgan.  Hozirgi  kunda  nam  tropik  mintaqalarda 
o’rmonlarni  qirqish  yiliga  16-20  mln  gektar  maydonda  sodir  etilmoqda,  yoki 
minutida 34 gektar maydondagi o’rmonlar yo’q qilinmoqda. 
Bundan tashqari, troposferadagi  is gazi, shuningdek, metan, xlor, ftor, uglerod va 
azot oksidlarining ortib borishi Er sharida “bug’li qobiq” yoki issiqxona samarasini 
tobora ko’paytirmoqda. Is gazi miqdori 50-chi yillarning oxiriga nisbatan hozirda 2 
baravar  oshganligi  havo  haroratining  ortishiga  olib  keldi.  Olimlarning  bashorat 
qilishicha,  2030—2050  yillar  orasida  havoning  o’rtacha  harorati  1,5-4,5°  S  ga 
ortishi  ehtimoli  bor.  Agar  issiqxona  samarasini  vujudga  keltiruvchi  gazlarning 
hozirgi  tezligi  saqlanib  qolsa,  har  10  yilda  harorat  0,2-0,5
0
  S  ga  ortib  borishi 
mumkin.  Bu  esa  turli  ekologik  va  ijtimoiy-iqtisodiy  oqibatlarga  olib  kelishi 
mumkin.  Olimlarning  fikricha,  haroratning  1-2°  S  ga  ortishi  Evropada  Arktika 
kontinental  tundraning  to’liq  yo’qolishi,  Osiyoda  esa  uning  janubiy  chegarasi 
sezilarli darajada shimol tomonga surilishi kutilmoqda. 
Turkiston hududida harorat qishda 1° S ga, yozda 0,5-1,0° S ga o’zgarishi bashorat 
qilinmoqda. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  dunyo  okeani  sathining  ko’tarilishi  havo 
haroratining  ortib  borishi  bilan  bog’liq.  Dunyo  okeani  sathining  ko’tarilishida  2 
jarayonni e’tiborga olish kerak: 
1. Okean suvining issiqlik ta’sirida kengayishi. 
2. Muzliklarning erishi. 
Mutaxassislarning  fikricha,  keyingi  100  yil  davomida  okean  satxi  yiliga  1,2  mm 
dan  ko’tarilib  borgan  va  uning  sathi  o’rtacha  17,5  sm  ko’tarilgan.  Uning  yarmi 
muzliklarning erishi, qolgan qismi okean suvlarining issiqlikdan kengayishi tufayli 
yuz bergan. XXI asrning o’rtalarida okean sathining yana 30-100 sm ga ko’tarilishi 
ehtimoli  bor.  Amerikalik  olimlarning  bashoratiga  qaraganda,  2100  yilga  borib 
dunyo okeanining sathi 1,4-2,2 m ga ko’tarilishi taxmin qilinmoqda. 
Okean  sathining  bunchalik  ko’tarilishi  quruqlikning  katta  qismini  suv  bosishiga 
olib  keladi.  Xususan  okeanlarga  qo’yiladigan  yirik  daryolarning  atrofida 
joylashgan 
mamlakatlar 
(Bangladesh, 
Fillipin, 
Indoneziya), 
Evropada 

---

105 
 
Niderlandiya,  Daniya  va  dengiz  bo’yidagi  past  tekisliklarda  joylashgan  boshqa 
mamlakatlarning xududlari suv ostida qolishi ehtimoli bor. 
Bundan tashqari, issiqxona samarasini yoki “bug’li qobiq” ni vujudga keltirishda 
freonlar  faol  qatnashadi.  Xlor,  ftor  va  uglerod  gazlari  atmosferada  1950  yillardan 
boshlab  to’planib,  yiliga  5-10%  ga  ko’payib  borayapti.  Buning  asosiy  sababi  – 
ishlab  chiqarish  korxonalaridan  chiqindi  va  tashlamalarning  atmosferaga 
ko’tarilishidir. 
Ma’lumotlarga  qaraganda,  bitta  xlor  atomi  yuz  ming  ozon  molekulasini  yo’q 
qilishga  qodir  ekan.  Amerikalik  olimlarning  fikricha,  atmosferaga  chiqarilgan 
texnogen chiqindilar tarkibidagi freon atomlari Er yuzasidan ko’tarilgan issiqlikni 
is  gaziga  nisbatan  20  ming  marotaba  samaraliroq  to’xtatib  qolar  ekan.  Ular  100 
yildan so’nt ham saqlanib qolish qobiliyatiga ega. 
YUqorida batafsil qayd etilgan global muammolarni va xususan, ozon qatlamining 
yemirilishining  oldini  olish  maqsadida  xalqaro  ahamiyatga  ega  bo’lgan  quyidagi 
qarorlar qabul qilindi: 
1.  1987  yilda  Monreal  shahrida  24  mamlakat  vakillari  tomonidan  Monreal 
qaydnomasi  imzolandi.  Unda  1999  yilga  kelib  barcha  mamlakatlarda  freon 
mahsulotlari ishlab chiqarishni: 50% ga kamaytirishga kelishib olindi. 
2.  1989  yil  5-6  martda  Londonda  “Ozon  qatlamini  qutqaraylik!”  shiori  ostida 
o’tkazilgan  xalqaro  konferensiyada  120  mamlakat  vakillari  ushbu  muammoni 
tezroq hal qilish yo’llari haqida fikr almashdilar. 
3.  1989  yil  may  oyida  81  mamlakat  olimlari,  mutaxassislari  va  davlat  arboblari 
qabul qilingan “Ozon qatlamini muhofaza qilish Xel`sinki deklorasiyasi” da 2000 
yilga  qadar  freon  gazlaridan  ishlab  chiqariladigan  mahsulotlarni  bosqichma-
bosqich kamaytirib borish chora-tadbirlari belgilab berildi. 
4.  Birlashgan  Millatlar  tashkilotining  iqlim  o’zgarishi  to’g’risidagi  Ramkaviy 
konvensiyasi  1992  yil  Rio-de-Janeroda  o’tkazilgan  atrof-muhit  va  rivojlanish 
bo’yicha  umumjahon  konferensiyasida  155  davlatlar  tomonidan  shartnoma 
imzolandi.  Ushbu  nufuzli  shartnomanint  asosiy  maqsadi-atmosferadagi  issiqxona 
gazlari  miqdorini  iqlimga  xavfli  antronogen  aralashuvini  oldini  oladigan  darajada 
barqarorlashtirishdan  iborat.  1993  yilda  O’z.Res.  BMT  ning  iqlim  o’zgarishi 
Ramkaviy konvensiyasiga qo’shildi. 
5. 1998 yil noyabr oyida O’z.Res. Kioto bayonnomasini imzoladi va u 1999 yil 20 
avgustida Oliy Majlisning 15 chi sessiyasida ratifikasiya qilindi. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  Ramkaviy  konvensiyaga  ko’shilgan 
mamlakatlarning asosiy majburiyatlari quyidagilardan iborat: 
1. Issiqxona gazlari emissiyalari va oqimlari tug’risidagi axborotni berish. 
2. Iqlimiy o’zgarishlarni o’rganish. 
3. Tabiiy muhit va iqtisodiyot sektorlari zaifligini baholash. 
4. Iqlim o’zgarishi oqibatlarni yumshatish va moslashish chora-tadbirlarini ishlab 
chiqish. 
5. Issiqxona gazlari emissiyasini kamaytirish bo’yicha tadbirlar o’tkazish. 
Respublikamizda  asosiy  issiqxona  gazlari  SO
2
  (66,3%),  metan  (27,1%)  va  azot 
achimalari  (6,6%)  hisoblanadi.  1990  yildan  1994  yilgacha  bo’lgan  davrda 
atmosferaga  qo’shiladigan  tashlamalarning  miqdori  5,5%  ga  kamaygan. 

---

106 
 
Respublikamizda SO
2
 ning asosiy manbai energetika (95,2%) hisoblanadi, qolgan 
4,8% SO
2
 sanoat ulushiga tug’ri keladi.