«mashinasozlik texnologiyasi» kafedrasi «moslanuvchan ishlab chiqarish tizimlari»

N AZARIY MA’LUMOTLAR

Datchik (uzgartirgich, sezgir element) deb nazorat kilinadigan yoki rostlanadigan kattalikni (kirish signalni) masofaga uzatish uchun xamda kulay bulgan chikish signaliga uzgartirib beradigan kurilmaga aytiladi. Datchik AT ning sezgir elementi xisoblanadi. U chikish signalining turiga kura elektrik, gidravlik, pnevmatik xamda mexanik signallar ishlab chikaradigan turlarga bulinadilar. Biz asosan elektrik datchiklar bilan tanishamiz. Ushbu datchik elektr bulmagan (noelektrik) kattalikni elektr katalikka uzgartirib beradi. Elektrik datchiklarning ikki turi mavjud. Ularga parametrik va generator datchiklar kiradi.

Parametrik datchik noelektrik kattalikning uzgarishini elektr zanjiri parametrini uzgarishga aylantirib beradi. Masalan, aktiv karshilikni, induktiv karshilikni, sigim karshilikni va xokazo.Ushbu datchiklarga tenzometrik, sigim, induktiv, karshilik termometrlari xamda potensiometrik datchiklari kiradi. Bu datchiklarda elektr zanjirning aktiv, reaktiv, sigim karshiliklari uzgarishi mumkin. Bu esa zanjirdagi tokning kiymatini uzgartiradi.

Generator datchik noelektrik kattalik uzgarishini elektr yurituvchi kuchning (EYUK) uzgarishiga aylantirib beradi. Bu datchikka misol kilib fotoelektrik, pezoelektrik kabi uzgartkichlar xamda termoparalar va taxogeneratorlar kiradi.

Datchikning asosiy tavsifiga uning statik tavsifi, sezgirligi kiradi. Kontakt datchiklarga yul datchiklari kiradi. U surilishni elektr impuls signaliga uzgartirib beradi. Bu datchik normal yopik (NYO) va normal ochik (NO) kontaktlardan iborat. Surilish ma’lum kiymatga etganda datchik kontaktlari ulanib yoki uzilib elektr zanjirida signal xosil buladi.

Potensiometrik datchik mexanik surilishni reostatning aktiv karshiligi uzgarishiga asoslangan. Bunda reostat surilgichi boshkararilayotgan ob’ekt mexanizmi bilan boglangan xolda buladi.

Tenzometrik datchik kattik jismlarning elastik deformatsiyasini (chuzilishi yoki sikilishi xamda egilishi va buralishi momentlarini) ulchash uchun kullaniladi. Bunday deformatsiya kiymati 1 mm dan 10 mm gacha uzgarishi mumkin. Nixrom sim aktiv karshiligi uzgarishiga uning kundalang kesimi uzgarishi sabab buladi.

Tenzodatchik ingichka nixrom yoki konstantan spiral sim bulib, ikki tomondan yupka kogoz bilan elimlangan buladi. Induktiv datchik mexanik surilishni elektr zanjirining induktiv karshiligini uzgarishiga asoslangan. Nazorat kilinadigan kattalik induktiv datchik yakori bilan boglik bulib, yakor surilishi bilan uzak va yakor orasidagi oralik (masofa) uzgaradi. Natijada galtak induktivligi va induktivlik karshiligi uzgaradi.

Kondensator datchik kondensatordagi sigimni uzgarishiga asoslangan. Bunda kondensator katlamlari orasidagi masofa uzgarishi yoki uning foydali yuzasi uzgarishi bilan kondensatorning sigimi uzgarib, elektr zanjirdagi sigim karshiligi uzgaradi.

P’ezoelektirik kuch datchigi p’ezoelektrik effektiga asoslangan. Bunda ba’zi dielektrik materiallar kvars, titanat bariy kabilardan tayyorlangan plastinkaga kuch ta’sir etganda (sikilganda, egilganda, chuzilganda) uning karama - karshi kirralarida elektrostatik zaryadlar xosil buladi. Kuch plastinkadan olinganda bu zaryadlar yuk buladi. Buni tugri pezoeffekt xam deyiladi.