Mashinasozlik tехnologiyasi

Foto – elektrik  
Keskichdan  tashqaridagi  pona  ko‗rinishidagi  tirqishning 
o‗zgarishiga  proporsional  bo‗lgan  yeyilish  yorug‗lik  diodidan 
qayd qilinadi va elektr signaliga aylantiriladi 
Reflektorli  
Yeyilishni o‗lchash qaytgan  yorug‗lik dastasi bo‗yicha detal sirti 
g‗adir – budurligini tahlil qilish  yo‗li bilan amalga oshiriladi, va 
detal  sirti  g‗adir  –  budurligining  o‗zgarishi  bo‗yicha  kesuvchi 
asbob yeyilishi baholanadi. 
Tutashuvli 
(kontaktli) 
Asbob  maxsus  o‗lchash  pozitsiyasidan  turib  mexanik  yoki 
elektrik  qo‗zg‗aluvchan  o‗lchash  tizimi  yordamida  o‗lchanadi, 
kesuvchi qirraning siljishi bo‗yicha keskich yeyilishi aniqlanadi 
Pnevmatik  
Soplo  –  to‗sma  qopqoq  prinsipida  ishlovchi  pnevmatik 
qurilmadagi  havo  oqimi  tezligining  o‗zgarishi  kesuvchi  asbob 
yeyilishiga proporsional bo‗ladi 
Optikaviy–
elektron  
Detal  sirtidan  qaytgan  yorug‗lik  dastasi  bo‗yicha  keskichning 
yeyilish miqdori baholanadi  
Kesuvchi  asbobning  yeyilishini  o‗lchash  elektrli  o‗zgartirgichlar  ham 
qo‗llaniladi,  qaysiki  ulardagi  qarshilik  yeyilish  maydonini  kengligiga  bog‗liq 
bo‗ladi.  Buning  uchun  kesuvchi  asbobni  orqangi  yuzasida  elektr  qarshiligi 
kamayib  boradi,  qaysiki  o‗lchovchi  pribor  bilan  qayd  qilinadi.  Bu  usulni 
dielektrik materiallarga ishlov berishda qo‗llash mumkin.  
Radioaktiv  o‗zgartirgichlar  yordamida  kesuvchi  asbobning  xajmiy 
yeyilishi  o‗lchanadi.  Buning  uchun  kesuvchi  asbob  neytronlar  yoki  zaryadli 
zarralar  bilan  nurlantiriladi.  Kesish  jarayonida  qirindi  bilan  radioaktiv  zarralar 
chiqib ketadi. Qirindi o‗lchovchi kallak orqali o‗tuvchi yog‗ oqimiga tushadi va 
u yerda radioaktivligi o‗lchanadi. 

---

Radioaktivlikdan saqlanish  muammosi  va  qirindilarni  yig‗ish kerakligini 
bu usulni keng qo‗llashga imkon bermaydi. 
Bizga  ma‘lumki,  keskichni  yeyilishi  bilan  kesish  kuchi  ortib  boradi, 
kesish  zonasida  issiqlik  ajralishi  kuchayib  boradi,  titrash  xarakteri  o‗zgarib 
boradi va boshqa xodisalar yuz beradi. Bularni hammasini yeyilishga bog‗liqligi 
bilvosita usulning asosidir. 
Kesish  kuchini  tashkil  qiluvchilarini  o‗lchash  uchun  tenzoelektrik, 
pezoelektrik va boshqa o‗zgartirgichlar ishlatiladi. Tadqiqotlarda kesish kuchini 
tashkil qiluvchilari bilan yeyilish elementlari orasida (orqangi qirradagi faskani 
kengligi)  chiziqlik  bog‗liqlik  olindi.  Shunday  qilib  kesuvchi  kuchlarni  o‗sishi 
yeyilishning o‗sishini o‗lchami bo‗lishi mumkin, bunda vaqtni hisobga olinsa – 
yeyilish tezligi o‗lchami bo‗ladi. 
Kesuvchi asbobning yeyilishi ortishi bilan kesish kuchini ortishi (ayniqsa 
surish yo‗nalishi bo‗yicha) uni titrashiga olib keladi. Uni intensivligi kesuvchi 
asbob  bilan  zagotovkani ishlov berilgan  yuzasi orasidagi  ishqalanishga  bog‗liq 
bo‗ladi. 
Pezoelektrik akselerometr bilan qayd qilingan signalni quvvati (spektrlari 
taxlil  qilingandagi)  bilan  yeyilish  lentochkasini  kengligi  orasida  chiziqli 
bog‗liqlik  borligi  aniqlangan.  Bunda  yangi  va  o‗tmaslashgan  keskichlardan 
kelayotgan signallarni munosabati 1:10 bo‗lishi aniqlangan.