“Mashinasozlik” fakultеti ― Yer usti transport tizimlari

7.2. Transport vositalarinig ish unumiga tasir etuvchi ekspluatatsion omillar. 
Avtomobil‘ transporti vositalari samaradorligini oshirish yo‘l-yo‘riqlari va 
usullari, tashish jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, avtomoibllar ish unimini va tashish 
tannarxiga ayrim texnik-ekspluatatsion omillarning ta‘sir darajasi va xarakterini 
bilishning ahamiyati katta. Formulalardan foydalanib, ularning o‘ng tomonida 
berilgan barcha omillarni bog‘liq emas, yani ularnihg har biri o‘zaro funktsional 
bog‘lanagan deb qabul qilinsa, unda har bir ko‘rsatkichni galma-gal o‘zgartirib, 
qolganlarini esa o‘zgarmas deb qabul qilib, avtomobilning bir soatlik ish unimi (W
Q 
va 
W
r
) ga barcha ekspluatatsion omillarning ta‘sirini aniqlash mumkun bo‘ladi. 
Amalda yuqoridagi barcha formulalarda ba‘zi ekspluatatsion omillar bir-biri 
bilan nisbatan bog‘liq emas.Ular qatoriga : q
n
, γ
st,
ℓ
yuk va 
β lar kiradi. 
7.2.1.-rasm. Yuk ko`tarish koeffitsiyentining ish unimiga bog‘liqligi 1-nazariy 
jixatidan, 2-amalda bazi o`zgarishlarga ko`ra. 
Harakat tezligi (V
t
) avtomoiblning ortish-tushirish operatsiyalarida turishi (t
o
-
t
) va 
yuk ko‘taruvchanlikdan foydalanish koeffitsienti (γ)larning o‘zaro funksional 
bog‘liqligi ularning transporti vositasi ish unumiga tasir darajasini aniqlashni biroz 
qiyinlashtiradi. Ekspluatatsion hisoblashlarda esa ±5 foizli o‘zgarish aniqligini 
amalda hisobga olmaslikka yol qo‘yiladi. Buesa tahlil eish masalalarini 
osonlashtiradi. 
Avtomobilnig yuk ko‘taruvchanligini (q
n
) va undan foydalanish koeffitsienti 
(γ)ning avtomoibllar ish unumiga tasirini quydagicha aniqlash mumkin. Yuk 

---

49 
ko‘taruvchanligini (q
n
)ni o‘zgaruvchan miqdor, qolgan omillarni o‘zgarmas deb,
formulani quydagicha ifodalash mumkin: 
W
r
=a
q *
q
n
,
bunda o‘zgarmas a
q 
= γ/(1/ β* V
t
)+ (t
o
-
t
/ ℓ
yuk
) gat eng bo‘ladi. , formulaga ko‘ra 
avtomobil‘ ish uniminig o‘zgarishi uning nominal yuk ko‘taruvchaligi o‘zgarishiga t 
o‘g‘ri proportsional, ya‘ni avtomobil‘ ish unimining o‘zgarishi to‘g‘ri chiziq 
qonuniga bo‘ysunar ekan. W
r –
q koordinatalar tizimida, formulaga ko‘ra ish unimi 
chizig‘i koordinatalar boshidan α burchagi ( uning tangensi
t
g α
p
= W
r
).bilan o‘tar 
ekan yuk ko‘taruvchanlikdan foydalanish koeffitsienti (γ)ning transport vositasining 
ish unimiga ta‘siri tahlil etilganda ham yuqoridagi xulosa, ya‘ni ular o‘rtasidagi 
bog‘liqlik ham to‘g‘ri chiziq qonuniga binoan bo‘lishi kelib chiqar ekan. Faqat bunda
W
r
=a
q *
γ 
O‘zgarmas koeffitsient a 
γ 
= q
n
/(1/ β* V
t
)+ (t
o
-
t
/ ℓ
yuk
) ga teng bo‘lib miqdor 
jihatidan oldingi koeffitsient miqdoridan farq qilgani uchun burchak miqdori ham 
farqlanadi. β- yo‘ldan foydalanish koffitsientining avtomobilning ish unimiga 
ta‘sirini oldingi qabul etilgan shartga ko‘ra β omilni bog‘liq bo‘lmagan va W
r
ni
Β ga bo‘gliq o‘zgaruvchi, qolgan omillarni shartli ravishda o‘zgarmas deb,
β *W
r
- 
α
β*
β
+
b
β*
W
r
=0(13) 
bunda o‘zgarmas koeffitsientlar 
α
β,
b
β 
lar quydagi miqdorga teng: 
α
β
= ℓ
yuk* 
q
n* 
γ/ t
o
-
t
b
β
= ℓ
yuk
/ V
t
* t
o
-
t
formula matematik nuqtai nazardan ikkinchi darajali egri chiziq tenglamasidir.