Mashinalarni loyixalash asoslari

2-rasm. Меtallar uchun tizimning erkin energiyasini xaroratga 

bog’liqligi  (1-suyuq va 2-kristall metallar uchun) 

---

Real kristallarning tuzilishi va xossalari. 

Real kristallarning tuzilishi ideal kristallarning tuzilishidan farq qiladi. Real kristall  

yacheykalarida atomlarning tartibli joylashishida nuqson (nuqson)lar mavjud bo`ladi. Bunday  

nuqsonlar odatda barqaror holatda bo`ladi, ya'ni ular doim harakatlanib turadilar. Metallarda  

bo`ladigan ko`pchilik protsesslar (masalan termik ishlashda) ana shu muqsonlar bilan bog`liq. 

Nuqsonlar asosan uch xil bo`ladi: nuqtaviy nuqson, chiziqli defekt, yuza (sirt) nuqsonlari. 

Nuqtaviy nuqsomlar. 

Bunday nuqsonlarga elementar yacheykaning bir tugunida atom bo`lmay qolmasligi yoki 

o`zga qo`shimchalar atomi elementar yacheyka atomlari orasiga joylashishga aytiladi. Nuqtaviy 

nuqsonlar ikkinchi xilida qo`shimcha atom bir yoki bir necha yacheyka oraligida o`rin 

almashtirish yoki singdirish qattiq eritmasini hosil qilishi mumkin. hamma nuqtaviy nuqsonlar 

kristall panjarani qiyshaytiradi, elektr qarshiligini oshiradi va ma'lum miqdorda mustahkamlikni 

oshiradi. Demak nuqtaviy nuqsonlar o`lchami yo`nalishida ham o`lchamlari ham kichikdir. 

Chiziqli nuqsosnlar. 

O`lchamlari faqat ikki yo`nalishdagina kichik bo`lgan nuqsonlarga aytiladi. Bunday 

nuqsonlarning eng muhimi dislokatsiyadir. Nuqtaviy nuqsonlar zanjiri ham chiziqli 

dislokatsiyaga kiradi. 

Sirt (yuza) nuqsonlar. 

O`lchamlari faqat bir yo`nalishda kichik bo`lgan nuqsonlarga aytiladi. Bunday 

nuqsonlarning kristall donachalari orasidagi chegaralar, bloklar orasidagi chegara yoki fazalar 

orasidagi chegara yuzalari ham yuza (sirt) nuqsonga ko`radi. 

Dislokatsiya deb deformatsiya natijasida chegaradagi yacheykani atomlarining o`z 

o`rnidan ko`chmasligiga aytiladi. Demak, dislokatsiyaning eng muhim parametri siljish 

vektoridir. Siljish vektori odatda Byurgers vektori ham deb ataladi. Dislokatsiya surila oladigan 

yoki tutilib qoladigan bo`lishi mumkin, boshqacha qilib aytganda, mukammal yoki nomukammal 

bo`lishi mumkin. Nomukammal diklokatsiya deformatsiyalangan paytda to`siqlik qilishi 

mumkin. Shuning uchun ham deormasiyaga qarshiligi ortadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dislokatsiyaning o`zi chiziqli yoki burama bo`lishi mumkin. Chiziqli dislokatsiya deb, 

siljish vektoriga perpendikulyar bo`lgan dislokatsiyaga aytiladi. Burama dislokatsiyada 

atomlarning siljish yo`nalishi siljish vektoriga parallel bo`ladi. 

Shuni ham, aytish kerakki, dislokatsiya surilish yo`li bilan yoki diffuziya yo`li bilan 

ko`chishi mumkin.