Машина деталлари маъруза курси лотин 2017 й 20 янв

4. Tishlarning yuklanish koeffisiyentlari. Ruxsat etilgan kuchlanishlar 
     Tishli  uzatmalarni  mustahkamlikka  hisoblash  hisobiy  yuklanish  qiymatini  aniqlashdan 
boshlanadi.  Uzatmalarni  ishlash  jarayonida,  ya’ni  uzatma  detallarini  tayyorlashda,  yig’ishda  yo’l 
qo’yilgan  noaniqliklar,  shuningdek  vallarning,  tishli  g’ildiraklarning  elastik  deformasiyasi 
natijasida  yuklanishlar  notekis  taqsimlanadi.  Tishli  g’ildiraklarning  ilashishidagi  noaniqliklar 
natijasida  qo’shimcha  kuchlanishlar  hosil  bo’ladi.  Hisobiy  kuchlanish  qiymati  shu  qo’shimcha 
kuchlanishlar qiymatini  hisobga olgan holda  aniqlanadi. Bu qo’shimcha kuchlanishlarning qiymati 
alohida olingan qo’shimcha kuchlanishlar qiymatining ko’paytmasi sifatida hisobga olinadi, ya’ni 
k = k
β
·k
υ
·k
α
 , 
 
bu  yerda  k  –  yuklanish  koeffisiyenti;  k
β
  –  yuklanishni  tish  eni  bo’yicha  notekis  taqsimlanishini 
hisobga oluvchi koeffisiyent; k
υ
 – qo’shimcha dinamik kuchlarni hisobga oluvchi koeffisiyent; k
α
 – 
kuchlanishni tishlararo notekis taqsimlanishini hisobga oluvchi koeffisiyent. 
 
Tishli  g’ildiraklarning  kontakt  kuchlanishga  chidamliligi  hisoblanganda  yuklanish 
koeffisiyetining  indeksi  «H»  harfi  bilan,  egilishdagi  kuchlanishga  chidamliligi  aniqlanganda  «F» 
harfi bilan belgilanadi. 
 
Yuklanish  koeffisiyentining  taxminiy  qiymatlari  k=1,3…1,5  ga  teng.  Aniq  tayyorlangan 
uzatmalar uchun bu koeffisiyentni 1,3 deb olish tavsiya etiladi. 
Uzatma g’ildiraklari ilashganda shu ilashish chizig’ida hosil bo’lgan kuchlar ta’sirida vallar 
deformasiyalanadi,  natijada  yuklanish  tish  eni  bo’yicha  notekis  taqsimlanadi  (k
β
).  4.5  -  rasmda 
g’ildiraklari tayanchga nisbatan har xil joylashgan vallarning deformasiyalanish sxemasi berilgan: a 
– simmetrik; b – nosimmetrik; v – konsol holatda joylashgan. 
 
Agar  o’zaro  ilashgan  g’ildirak  tishlarining  bikrligi  absolyut  bo’lsa,  g’ildirak  tishlarining 
ilashishi 4.5 - rasm, g da ko’rsatilgandek bo’lar edi. Lekin tishlarning deformasiyalanishi 4.5 - rasm, 
d 
dagidek 
bo’ladi. 
Bunda 
kuchlanishning 
tish 
eni 
bo’yicha 
taqsimlanishi 
uning 
deformasiyalanishiga nisbatan 4.5 - rasm, ye da ko’rsatilgan. k
β
=q
max
/q
o’r
 nisbat yuklanishni tish eni 
bo’yicha notekis taqsimlanishini ko’rsatadi.  
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

20
 
 
 
 
4.5-rasm. 
 
 
 Ruxsat etilgan kuchlanishlar. 
a)  Ruxsat  etilgan  kontakt  kuchlanish.  G’ildirak  tishlarining  ish  yuzalarini  toliqishga 
mustahkamligini  hisoblash  kontakt  kuchlanishlar  sikli  o’zgarganda  toliqish  egri  chizig’iga  asosan 
aniqlanadi (4.6-rasm.). Bunda, σ
H
 – kontakt kuchlanishning eng katta qiymati; N
HO
 – bazaviy sikllar 
soni; N
H
 – tishli g’ildiraklarning ishlash muddatiga to’g’ri kelgan sikllar soni. 
Ruxsat etilgan kontakt kuchlanish quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 
 
[ ]
,
H
HL
HO
H
S
К
σ
σ
=
  MPa 
bu  yerda  S
H
  –  xavfsizlik  koeffisiyenti; 
HL
К
  -  uzatmaning  ishlash  muddatini  hisobga  oluvchi 
koeffisiyent. 
 
4.6-rasm. 
 
 
To’g’ri va qiya tishli silindrsimon uzatmalarni loyihalashda hisoblash uchun yetaklovchi va 
yetaklanuvchi  tishli  g’ildiraklarning  qaysi  biri  uchun  [σ
H
]  ning  qiymati  kichik  bo’lsa,  shu  qiymat 
bo’yicha  hisoblanadi.  Qiya  tishli  uzatmalarda  yetaklovchi  va  yetaklanuvchi  g’ildirak  tish 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

21
 
 
 
yuzalarining  qattiqligi  o’rtasida  HB
1
-HB
2
≥70  farq  bo’lib,  HB
2
≤350  bo’lganda  kontakt 
kuchlanishning qiymati quyidagicha aniqlanadi: 
 
[ ] [ ]
[ ]
[ ]



≤
+
=
min
min
2
1
15
,
1
25
,
1
2
H
H
H
H
H
σ
σ
σ
σ
σ
 
 
bu yerda  [σ
H
]
min
 – ikki kontakt kuchlanishning eng kichik qiymati. 
Normallangan  va  yaxshilangan  po’latdan  tayyorlangan  va  hajmiy  toblangan  g’ildiraklar 
uchun tishlar sirti puxtalanganda xavfsizlik koeffisiyenti S
H
 ≥1,1 deb olinadi. Uglerod va azot bilan 
to’yintirib yoki tish yuzasini toblab termik ishlov berilgan tishli g’ildiraklar uchun S
H
 ≥1,2. 
 
Uzatmaning  ishlash  muddati  hamda  ishlash  rejimini  hisobga  oluvchi  koeffisiyenti 
HL
К
 
ning 
qiymati 
toliqish 
egri 
chizig’iga 
muvofiq 
aniqlanadi. 
Agar 
N
H
H0
 
bo’lsa, 
Const
N
N
H
m
H
Hi
m
Hi
=
=
0
0
σ
σ
 bo’ladi. Kontakt kuchlanishlar uchun m=6.  
,
0
6
0
HL
H
Hi
HO
H
Hi
K
N
N
⋅
=
=
σ
σ
σ
 
bu yerda  
 
 
1
6
≥
=
Hi
HO
HL
N
N
K
 lekin ≤ 2,4. 
 
Ishlash rejimi doimiy bo’lganda sikllar sonining hisobiy qiymati 
N
H
=573ωL
h
,  
 
bu yerda  ω – burchak tezlik, s
-1
; L
h
 – uzatmaning ishlash muddati, soat hisobida. 
 
b) Eguvchi kuchlanishning joiz qiymati [σ
F
] quyidagicha aniqlanadi: 
 
[ ]
,
F
FL
FO
F
S
К
σ
σ
=
  MPa 
 
bu  yerda  σ
F0
  –  tishli  g’ildiraklarning  egilishdagi  kuchlanish  bo’yicha  chidamlilik  koeffisiyenti, 
uning qiymati jadvaldan olinadi. S
F
 – xavfsizlik koeffisiyenti, uning qiymatini 1,55…1,75 oralig’ida 
olish tavsiya etiladi. K
FL
 – uzatmaning uzoq muddat ishlashini hamda  ish rejimini  hisobga oluvchi 
koeffisiyent bo’lib, uning qiymati K
HL
 kabi aniqlanadi. 
 
G’ildirak tish yuzasining qattiqligi: 
 
 
≤350 HB bo’lganda  
1
6
≥
=
FE
FO
FL
N
N
K
 lekin ≤ 2 
 
>350 HB bo’lganda  
1
6
≥
=
FE
FO
FL
N
N
K
 lekin ≤ 1,6. 
 
 
Barcha turdagi po’lat materiallar uchun N
F0
 =4·10
6
 sikl. 
 
Yuklanish doimiy bo’lganda N
F0
 ning qiymatini anqlash yuqorida ko’rsatilgan.