K I R I SH
Xalq xo’jaligini har tomonlama rivojlantirish, mehnat samaradorligini oshirish, mahsulot
sifatini oshirish fan asosida yaratilgan texnikaga bog’liqdir. Mashinasozlik sanoat va qishloq
xo’jaligining taraqqiy etishi uchun zarur bo’lgan texnikaviy baza yaratadi. Shunday ekan, har bir
ishchi, injener hamda olimning vazifasi zamonamiz talabiga to’la javob beradigan, yuqori unumli,
mustahkam va foydali ish koeffisiyenti yuqori bo’lgan yangidan yangi mashinalar yaratishdan
iborat. Buning uchun mashinalar loyihalashda ular detallarning mumkin qadar yengil, yetarli
darajada mustahkam, ishqalanishga chidamli, shakli oddiy, ishlatilishi qulay va xavfsiz,
shuningdek, davlat standartlarida qo’yilgan talablarni to’liq qondiradigan bo’lishiga erishish kerak.
Bundan tashqari, detallar ishdan chiqqanda yangisiga tez va oson almashtiriladigan bo’lishi ham
zarur. Tabiiyki, bunday vazifani yuqori malakali mutaxassislargina hal qila oladi. Ana shunday
mutaxassislar tayyorlashda «Mashina detallari» kursi alohida o’rin tutadi.
Mashina detallari fani injenerlik praktikasida ko’plab uchraydigan, deyarli hamma turdagi
mashinalar uchun umumiy bo’lgan detal va uzellarning tuzilishini hamda ularni iqtisodiy jihatdan
tejamli qilib hisoblash va loyihalash usullarini o’rganuvchi fandir.
Bu fan nazariy mexanika, mexanizm va mashinalar nazariyasi, materiallar qarshiligi,
metallar texnologiyasi va chizmachilik kabi fanlarga asoslanadi. Shu bilan birga, u mashinasozlik
ixtisosliklarini o’rganuvchi maxsus fanlarning asosi hisoblanadi.
Buyuk olimlardan Aflotun (yangi eradan 3,5 asr ilgari) va Leonardo da Vinchi (1452-1519
yillar) o’z asarlarida podshipnik, tishli g’ildirak, zanjirli uzatma va turli mashinalar haqida ba’zi
ma’lumotlarni yoritgan bo’lsalarda, mashinalarni hisoblash va loyihalash faniga faqat 19 asrda asos
solindi.
«Mashina detallari» deb atalgan birinchi kitobini professor V.L.Kirpichev 1881 yilda
Peterburg shahrida nashr ettirdi. O’sha vaqtdan rivojlana boshlangan bu fanni boyitishda rus
olimlaridan
P.K.Xudyakov,
A.I.Sidorov,
M.A.Saverin,
N.S.Acherkan,
N.I.Kolchin,
V.A.Dobrovolskiy, A.I.Petrusevich, N.B.Kudryavsev, L.D.Chasovnikov, D.N.Reshetov va
M.N.Ivanov asarlari muhim rol o’ynaydi. Chet el olimlaridan K.Bax, F.Ritsher, O.Reynolds,
A.Zammerfeld, V.Lyus, Ye.Bakingem, D.Shigleylarning «Mashina detallari» faniga oid asarlari
ham diqqatga sazovordir.
Hozirgi zamon dunyo fani va texnikasining rivojlanishiga O’rta Osiyo olimlarining qo’shgan
hissalari beqiyosdir. Ko’pgina oddiy ko’rinishdagi detallar hamda sodda tuzilishdagi mexanizmlar
O’rta Osiyo olimlari tomonidan yaratilgan. Ayniqsa, buyuk olim Abdul Abbos Axmad ibn
Muhammad Qasr al-Farg’oniy (788 yilda tug’ilgan) tomonidan yaratilgan mexanik kalendar,
burchaklarni o’lchash asboblari va boshqa asboblar, Abu Ali al-Xusayn ibn Abdulloh ibn Sinoning
(980-1087) «Aql mezoni»asarida mexanikadagi oddiy sistemalar, ya’ni chig’irlar, richaglar, bloklar,
vinlar va ponalardan tuzilgan mexanizmlarning ishlash prinsiplarini batafsil bayon etishi, Abu
Yusuf al-Xorazmiy (X asr) ning «Ilmlarning kaliti» nomli kitobi, Ismoil al-Jazoirning (XII-XIII asr)
«Muhandislik mexanikasini bilish» kitoblari e’tiborga sazovordir.
Hozirda O’zbekistonning texnika sohasidagi olimlari mustaqil mamlakatimiz fan va
texnikasini rivojlantirish sohasida salmoqli ishlar qilmoqdalar. Bunday olimlarimizdan
H.H.Usmonxo’jayev, G’.S.Qo’ziboyev, R.G’.Mahkamov, G’.Sh.Zokirov, A.Jo’rayev, R.I.Karimov,
Sh.Alimuhamedov, A.D.Glushenko, O.V.Lebedevlarning yangi mashinalarning nazariy asoslarini
yaratish, loyihalash va hisoblash bo’yicha ishlari diqqatga sazovordir.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
4
1-mavzu. FANNING NAZARIY MASHG’ULOTLARI MAZMUNI
Do'stlaringiz bilan baham: |