|
Integrastiyasi: Gistologiya, anatomiya, biohimiya.
MAShG’ULOT MAZMUNI
Nazariy Qism
VEGETATIV (AVTON OM) NERV T I Z I M I
Fransuz fiziologi M. Bish XIX asr boshlarida organizm funksiyalarini hayvonlar {animal, somatik) va vegetativ ( o‘sim liklar) funksiyalarga ajratgan . Birinchisiga organizmning harakatlanishi, tashqi ta’sirlarni qabul qilish kirsa, ikkinchisiga org anizmning qolgan barcha funksiyalari kiradi. Somatik nerv sistemasi organizmning sensor va motor fiinksiyalarini ta’minlaydi. Vegetativ nerv sistemasi barcha ichki a’zolar, tomirlar va ter bezlarining efferent innervatsiyasini, shuningdek,skelet muskullari, retsetorlarining v a qisman nerv sistemasining troflk innervatsiyasini ta ’minlaydi.
Vegetativ funksiyalar regulyatsiyasini ajratish biian birga, organizmning butun reaksiyalarida sensor, motor va vegetativ komponentlar yuqorida aytganimizdek,o‘zaro chambarchas boglanganligini qayt qilib o‘tmoq kerak.
Ayrim xossalariga asoslangan holda, Klod Bemar vegetativ nerv sistemasini ixtiyorga bo'ysunmaydigan sistema deb atad i. Gaskell bu sistema bilan boshqariluvchi muskullar kimyoviy sezgirlikka egaligini hisobga olib, bu sistemani simpatik(adrenal) va ichki a’zolar nerv sistemasi deb atadi.
N . Lengli ixtiyoriy va ixtiyorga bo‘ysunmaydigan nerv sistemalari reflector yoyidagi farqlar mavjudligini aniqladi. Ixtiyoriy - somatik innervatsiyaning efferent yo‘li bir neyronli va ixtiyorga bo‘ysunmaydigan nerv sistemasi efferent yo‘li ikki neyronli ekanligini, ularning birinchisi MNSda va ikkinchisi periferik gangliyada (tugunda) yotish i aniqlandi. Bu nerv tizimi MNSga nisbatan mustaqil ekanligini ta’kidlab, uni N . Lengli avtonom nerv sistemasideb atadi. Bu nerv sistemasi asosan efferent tizimdan iborat deb tushundi va simpatik (torakolyumbal bo‘lim) hamda parasimpatik (kranial va sakral) bolimlarga bo‘ldi. Ichak devoridagi nerv tutamlarini enteral sistema deb atadi.
H alqaro anatomik nomenklaturasiga binoan hozirda avtonomatamasi, qolgan barcha atamalar o‘simlikka xos, visseral, vegetativo ‘miga ishlatilmoqda. Avtonom nerv tizimi tushunchasiga organizmning bir butun adekvat reaksiyani ta’minlovchi ichki hayotiy jarayonlarini boshqaruvchi markaziy va periferik hujayralar majmuyi kiritilgan.
Organizm reaksiyalarining skelet muskullari tomonidan yuzaga chiqariladigan somatik komponentlari vegetativ funksiyalardan farq qilib, ixtiyoriy ravishda yuzaga chiqarilishi, kuch aytirilishi yoki to rmozlan ishi mumkin; ulami reaksiyaning boshidan oxirigacha bosh miya katta yarim sharlari nazorat qilib turadi. Vegetativ komponentlar esa, ko‘pincha, ixtiyoriy ravishda nazo rat qilinmaydi. Shunga asoslanib, vegetativ nerv tizimini avtonom(J. Lengli) yoki ixtiyordan tashqari(G.Gaskell) deb atashdi. Ammo markaziy nerv sistemasining oliy bo‘limlaridan mustaqil «avtonom» veg etativ nerv tizimi haqidagi tasavvur g ‘oyatda shartlidir.
Ichki a’zoga doir shartli refleksiar hosil qilish ustidagi ko‘pgina tajribalar shuni yaqqol isbot etdik i,bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘i avtonom nerv tizimidan innervatsiyalangan hamma a’zolar faoliyatini boshqaradi va ulaming faoliyatini organizmning mavjud ehtiyojlariga yarasha, organizmning tashqi va ichki muhitidan keluvchi ta’sirlarga ko‘rsatadigan reaksiyaiariga yarasha uyg‘unlashtiradi (koordinatsiya).
Avtonom nerv tizimining umumiy tuzilishi va asosiy fiziologik xossaiari.
Avtonom nerv tizimining markazlari miya o‘zanida va orqa miyada joylashgan .1.0‘rta miyada parasimpatik nerv tizimining mezensefal bo‘limi bor; undan vegetative tolalar ko‘zni harakatlantiruvchi nerv tarkibida ketadi. 2. Uzunchoq miyada parasimpatik nerv tizimining bulbar bo'limi bo r; undan efferent to lalar yuz, til-halqum nervlari va adashgan «sayyor» n erv tark ib id a chiqadi. 3. O rqa m iy an in g
ko‘krak va bel segmentlarida(birinchi k o ‘k raksegm entidan ikkinchi — to ‘rtinchi bel segmentigacha) avtonom nerv tizimining simpatik (torako-lyumbal) bo ‘limi bo r; undan vegetativ to lalar tegishli orqa m iya segm entlarining oldingi ildizlari orqali orqa miya neyronlarining o‘siqlari bilan b irg a chiqadi. 4. Orqa miyaning dumg‘aza segmentlarida parasimpatik nerv tizimining sakral bo'limi bor, to lalar undan chanoq nervi tarkibida chiqadi.
Shunday qilib, markaziy nerv tizimining to‘rtta bo‘limida avtonom nerv tizimining markazlari joylashgan. Mezensefal, bulbar va sakral bolimlardagi yadrolar avtonom nerv tizimining parasimpatik qismini, torako-lyumbal bolimdagi yadrolar va avtonom nerv tizimining simpatik qismini hosil qiladi.
Avtonom nerv tizimining barcha bo‘limlari oraliq m iyadagi (gipotalamus va ta rg‘ il tanadagi) oliy vegetativ m arkazlarga bo‘ysunadi. Bu markazlar organizmdagi ko‘pgina a’zo va tizimlaming funksiyalarini uyg‘unlashtiradi. Ana shu markazlar o‘z navbatida katta yarimsharlar p o ‘stlog‘iga bo‘ysunadi. K atta yarimsharlar po‘st1og‘i somatik va vegetativ fumksiyalami xulq-atvoming yagona aktlari qilib birlashtirib , organizmning butun bir reaksiya ko‘rsatishini ta ’m inlaydi.
.P arasimpatik tolalar ko‘p a’zo larga sayyor nerv tarkibida boradi. Bronxlar, yurak,qizilo'nach , m e’da, ingichka ichak, m e’da osti bezi, buyrak usti bezlari, buyraklar, taloq , yo‘g'on ichakning b irqismi sayyor (adashgan) nervdan innervatsiyalanadi.
. Avtonom nerv tizimi simpatik bo‘limining yuqori segmentlarida bo‘y innin g yuqori simpatik
tuguni o rqali bosh a ’z o la r ig a to la la r boradi; navbatdagi segmentlardan esa pastroqdagi simpatik tugunlar o rqali ko‘krak bo‘shlig‘i a’zo lariga va qo‘lga tolalar borad i; so‘ngra bir qancha ko‘k rak segmentlari keladi, bulardan quyoshsimon chigal va ichak tutqichining yuqori tuguni orqali qorin bo‘shlig‘i a’zolariga tolalar boradi;nihoyat bel segmentlaridan ichak tutqichning pastki tuguni orq ali asosan kichik chanoq a’zolariga va oyoqqa tolalar boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
