Машариф Сафаров. Ёзма ёдгорликлар – яхлит бойлигимиз (2008)

Машариф Сафаров,
филология фанлари номзоди, доцент
“Ҳуррият” газетасидан олинди (2008)

ТУРКИЙ АДАБИЁТ ТАРИХИДА ЯНГИ ДАВР ЁКИ ҚАБР ТОШЛАРИ ДАВРИ АДАБИЁТИ
Тош ва ёзма бадиий битигларнинг топилиши туркий адабиёт тарихида янги даврни бошлаб берди. Марказий Осиёга арабларнинг келишига қадар яратилган ёзма адабиётни ўрганишда Ўрхун ва Энасой дарёлари ёқасидан топилган тош битиглар алоҳида аҳамиятга эга. Туркий ҳалқларнинг бу адабий-тарихий ёдгорликлари VI-VIII асрларга оид бўлиб, улар турк руний ёзувлари деб юритилади. Туркийларда тош битиглар тарихи узоқ тарихга эга.
1970 йилда Олмаотадан 50 километр узоқликдаги Эсик шаҳарчасидан топилган қабрдан Урхун алифбосидаги ҳарфлар битилган руний ёзувдаги тош битиг қўлга киритилган эди. Ёзув қадимги турк тамғаларида учрайдиган шаклларга асосланган бўлиб, унда қуйидаги сўзлар битилган. «Хоннинг ўғли 23 ёшида ўлди. Иссиқ элининг боши омон бўлсин!» Қабр қайси хонга тегишли эканлиги аниқланмаган бўлса-да, ёзув бундан 2500 йил муқаддам яратилгани исботланган. Демак, руний ёзувларнинг тарихи узоқ, бу ёзувда яратилган ёзма адабиёт ҳам шундай қадимийликка эгадир. Лекин мукаммал даражадаги тош битиглар қўлга киритилмаганлиги сабабли ёзма даврни милоддан олдинги даврлардан бошлашга ҳали вақт эрта.
Руний ёзувда битилган адабий тарихий битиклар Сибир, Мўғулистоннинг турли жойларидан, Шарқий Туркистон, Марказий Осиё, Қофқаз, Волга бўйи, шунингдек, Европадан топилса-да, у тарихда Ўрхун-Энасой ёдгорлиги номи билан юритилади. Бу ёдгорликларнинг топилиш тарихи, битикларнинг адабий-тарихий қиммати дарслик ва қўлланмаларда, бир неча илмий тадқиқотларда ўрганилган. Жумладан, Н. Маллаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (олий ўқув юртларининг тил ва адабиёт факултетлари учун дарслик), Б. Тўхлиевнинг «Ўзбек адабиёти» (9-синф учун дарслик), «Ўзбек адабиёти тарихи» (Беш томлик. 1-том), А. Қаюмовнинг «Қадимият обидалари», муаллифлар жамоаси томонидан тайёрланган «Қадимий ҳикматлар» ва бошқа асарларда ёритилган. Ўрхун ва Энасой битиглари жаҳон туркийшунослари эътибори қаратилган нодир ёдгорликлардандир. Қадимги туркий ёзувларни ўқиган биринчи киши даниялик профессор В. Томсондир. Шундан сўнг Р.Радлов, С.Е. Малов, С.Г. Кляшторний, И.В. Стеблева, Ҳ. Ўрхун, Т.Текин, Нажиб Осим, Г. Айдаров, ўзбек олимларидан А. Рустамов, Ғ. Абдураҳмонов, Н. Раҳмоновлар ўрганишган. Битиглар қадимги туркий тилдан ҳозирги ўзбек тилига ҳам ўгирилган. Бу жиҳатдан А.П.Қаюмов, Ғ. Абдураҳмонов, А. Рустамовларнинг хизмати салмоқлидир.
Рун ёзувлари қоғозга, шунингдек, бошқа буюмларга ҳам битилган. «Ирқ битиги» («Таъбирнома») қоғозда ёзилгандир. Рун ёзуви ҳозирги Авлиё ота ва Тароз шаҳри яқинидаги қояда, Сибир ўлкасида кумуш кўзачаларда битилгани кузатилган. Шунингдек, қадимшунослар ойна, қайиш тўқаси, идиш-тавоқ, ёғочга битилган руний ёзувларни қўлга киритишган.
Тош битиклар туркий халқлар тарихида фавқулоддаги ёзма адабиёт эмас. Улар қадимги туркий халқлар оғзаки ижодининг мантиқан давоми, ўзидан аввалги адабиётнинг мазмуни, руҳи, ғоясини ривожлантирган янги шаклидир. Тош битиклардаги архаик тасвирлар шундан далолат беради. И.В.Стеблева, Н.Раҳмонов ва бошқа олимлар тош битикларнинг бундай хусусиятларини асослаб берганлар. Ёдномаларда баён қилиш усули ва бу усулнинг уч қатъий унсурлари–асарда бошланма, воқеа ривожи, тугалланманинг мавжудлиги туркий, умуман, барча халқлар оғзаки ижодига хос архаик хусусиятлардир. Тош битиклар қадимги туркий халқлар оғзаки ижодининг давоми сифатида юзага келганлигининг асослари мавжуд. Унгин ёдномаси шундай бошланади:
Ачумиз, апамиз Ямы қаған
Торт булунгуғ қисмиш,йиғмиш, ямыш, басмиш,
Ол қан ёқ болтуқта касра
Ал йитмиш, ычхинмиш
(Ачамиз, отамиз Бумин қоған
Тўрт бўлакни қисмиш, йиғмиш, ёймиш, босмиш
Ул хон йўқ бўлгандан сўнгра
Эл йўқ бўлмиш, қочишмиш).
Бўмин дастлабки турк хоқонларидан ҳисобланади. Унинг ҳаёти тўғрисида ривоят ёки афсоналар яратилган бўлиши керак, чунки Кул тегин ва Билга хоқон ёдномаларида ҳам Бўмин ҳақида эслатилиши шундан далолат беради.
Бўри қадимдан барча туркий халқларнинг тотемидир. Ашин уруғи ўзларини бўридан тарқалган деб ҳисоблашлари тўғрисида афсоналар мавжуд. «Алпомиш»да Бойбўри, «Қўрқут ота китоби»да Бойбўрак образларининг яратилиши, «Ўғузнома»да бўри туркий қавмларни бошловчи асосий қаҳрамон даражасига кўтарилиши қадимий эътиқодлар ифодасидир. Энасой ёдномаларидаги Чучук Бўри Сангун исми ҳам тотемлик белгиси бўлиб, у қадимги туркий достонлар билан ёдномалар ўртасидаги яқинликни кўрсатади. Ёки туркий достонларда, масалан, «Алпомиш», «Манас», «Қўрқут ота китоби»да от яхшилик белгиси, қаҳрамоннинг энг яқин сафдоши ва дўсти сифатида шаклланган. Урхун ёдномасидаги Кул тегиннинг Бўз оти ҳам шундай белгилардан ҳисобланади.
Тош битикларнинг ҳар бири ўзига хос мустақил адабий-тарихий асардир. У шеърий йўлда битилган. Ўз даврининг руҳи сингдирилган. Шу сабабли ҳам И.В. Стеблева уларни «тарихий қаҳрамонлик поемалари» деб атайди. Урхун ва Энасой тош битиклари барча туркий халқларнинг адабий ёдгорлигидир. Қадимги туркий адабиётнинг вориси ҳисобланган бугунги кўплаб миллий адабиётлар унда ўз тарихини, шаклланиш жараёнини, катта ҳажмли нодир асарларнинг туғилиш илдизларини кўради. ХХ аср қозоқ ёзувчиси М.Авезов шундай ёзади: «ҳар қандай тадқиқотчи ёдномаларни ўқиб, «Манас»даги Манас, Алмамбет, Кубак, сирноқларнинг қаҳрамонлиги билан ёдномалардаги ҳарбий юришлар, жанглар, олишувлар ўртасидаги параллелликни кўриши мумкин».
УРХУН БИТИГЛАРИ
Урхун Мўғулистоннинг Комо-Сайдам водийсидаги дарё. Бу гуруҳга ҳозиргача маълум бўлган Тўнюқуқ, Кул тегин, Билга хоқон, Унгин, Моюн Чур каби битиклар киритилади.
Тўнюқуқ битиги. Битик иккинчи турк хоқонлигига асос солган Элтариш хоқоннинг маслаҳатчиси ва саркардаси Тўнюқуққа бағишланган. Тўнюқуқ Қапоғон ва Билга хоқонларнинг ҳам маслаҳатчиси бўлган. Тош битик 712-716 йилларда Тўнюқуқ тириклиги пайтида ёзилган. Ёдгорликни 1897 йилда Елизавета Клеменс эри Дмитрий Клеменс билан биргаликда Шимолий Мўғулистоннинг Баин-Сокто манзилидан топишган. Ёдгорлик ҳозирда ўша жойда сақланади. Тўнюқуқ битиги – қаҳрамонлик руҳидаги асардир. Тўнюқуқ туркийларнинг душман қабилаларига қарши курашган, донолиги, тадбиркорлиги, жасурлиги билан кўп ғалабаларни қўлга киритган саркададир. Битикда унинг хизматлари улуғланади, турк халқига содиқлиги мадҳ этилади. Асардаги воқеалар Тўнюқуқ тилидан ҳикоя қилинади. Турк халқи бошбошдоқлик, ўзибўларчилик, бепарволикка берилиб, ўз ҳукмдори атрофида бирлашмасдан эркини қўлдан бергани қаҳрамоннинг руҳий кечинмалари орқали берилади.
Билка Тўнюқуқмен ўзим Табғач элида ўсдим. Турк будун Табғачга қарар эди, Турк будун хони бўлмайин Табғачдан ажралди, хонланди. Хонин қолдириб яна Табғачга бўйсунди, Тангри анча демиш: хон бердим. Хонинга қолдириб (бошқага) бўйсундинг Бўйсунганинг учун тангри ўлдирмиш экан. Турк будун ўлди, бўшашди, йўқ бўлди Турк сир будун еринда куч қолмади.
Ўтда, тошда қолмиши Бирлашиб етти юз бўлди Икки бўлаги отли эрди Бир бўлаги пиёда эди. Етти юз кишини бошлаган Улуғи шад эди.
Йиғил, деди
Йиғилиши ман эрдим-
Билка Тўнюқуқ.
Қоғон тусайинму, дедим.
Ўйладим, ариқ буқали (дир у)
Семиз буқали орқада бўлса
Семиз буқами, ариқ буқами, дейин
Билмас эрмиш, дейин.
Анча ўйладим.
Унда тангри билик бердиги учун
Ўзим ўқ қоғон (қилмоқни) истадим.
Билка Тўнюқуқ Буйла Бага Тарқан бирла
Илтариш қоғон бўлайин.
Ўнгда Табғачни тўғрида қўтанни,
Сўлда ўғузни тўкис ўлдирди.
Биликда, дангда (унга) бўйинсундим.
Чугай куз ва қора қумда бўлган эдимиз.
Кийик еб, қуён еб яшар эдимиз
Будун бўғзи тўқ эрди.
Ёғимиз теграда қушлардек (кўп) эрди,
Биз емдек эдимиз.
Шундай эди тирикчилик
Ўғуздан кўрик келди.
Кўрикнинг сўзи мундоғ:
Тўқуз ўғуз будун уза қоғон бўлди, дер
Табғачга Қуну Сангуни юбормиш,
Қўтанга Тўнгра Самни юбормиш.
Анча сўз айтди,
Озгина турк будун юрар эрмиш.
Қоғони алп эрмиш
Айтғучиси билка эрмиш.
Ул икки киши бор эрса
Сени табғач ўлдирар, дерман.
Олдинда қўтан ўлдирар, дерман
Мeни-ўғузни (ҳам) улар ўлдирар, дерман.
Улар йўқ қилсам, дерман
Табғач, ўнгдан ёпишинг,
Қўтан, тўғридан ёпишинг,
Ман сўлдан ёнишайин.
Турк сир будун ерида эди, юрмасин.
Уларни йўқ қилсам, дерман.
Ул сўзни эшитиб
Тун ухлагум келмади,
Кундуз ўлтургим келмади.
Унда қоғоним қаршисида ўтиндим
Бундай ўтиндим: Табғач, ўғуз қўтан,
Бу учави қовушса, биз озмиз
Ўз ичи-тошин тушмасдекмиз.
Юпқа, арриқлик тўплагали осон эрмиш
Ингичка арриқлик узгали осон.
Юпқа, қалин бўлса тўплағали алп (керак) эрмиш.
Ингичка юған бўлса узгали алп (керак) эрмиш.
Тўғрида қўжанда, ўнгда табғачда
Ортда қирданда, сўлда ўғузда
Ики уч минг қўшнимиз ҳар бирига юриши керак
Шунда ўйладим.
Қоғоним ман ўзим – билка Тўнюқуқ
Ўйлаган ўтинчимни эшита борди.
Кўнглингга келганини қил, деди.
Кўнг ўнгук юқориси, Ўтукан юши сари (аскар) торттим.
Тоғлада шахли молда ўғуз келди
Қўшини уч минг эрмиш.
Биз ики минг эрдимиз,
Уруш қилдимиз.
Тангри ярлақади – ёйиб ташладимиз.
Дарёга тушди, йўлда ёйдик, яна ўлди, эҳтимол
Унда ўғуз қаршига бўйсуниб келди
Турк будунни Ўтукан ерга келтирдим ўқ.
Ман ўзим билка Тўнюқуқ
Ўтукан ерга қўнмиш деб эшитиб
Жанубий халқлар, ғарбий, шимолий,
Шарқий халқлар келиб (бўйин эгди)
Икки минг эрдимиз
Икки қўшин бўлди.
Турк будун бўлсин деб,
Турк қоғон бўлсин деб.
Шантунг шаҳари, дарё, денгиз
(Ҳали) тегган эмас эди.
Қоғонимга ўтиниб йўл олдим
Шантунг шаҳарига дарё денгизга тегиб етдим.
Йигирма уч шаҳар олинди
Ўсин Бинтату юртда (кишиларим) ётиб қолур эди.
Табғач қоғон ёғиймиз эрди,
Ўн ўқ қоғон ёғиймиз эрди.
Ортиқи қирғиз кучлик қоғон ёғиймиз бўлди.
Ул уч қоғон бирлашиб
Олтин юш уза борамиз, демиш
Шундай (деб) бирлашмиш.
Тўғрида турк қоғонига қарши сурамиз, дермиш
Агар сурмасак,
Бўлмаса бизни (сурар)
Қоғони алп эрмиш
Айтғучиси билка эрмиш.
Бўлмаса бизни ўлдирар,
Уччави қовушиб сурамиз,
Уни йўқ қиламиз, демиш.
Тургеш қоғон бундай демиш:
Мeнинг будуним унда борур демиш,
Турк будун яна бузилган ул демиш,
Ўғузи яна тўзиган, ўл демиш,
Ул сўзни эшитиб,
Тун яна ухлагум келмас эрди.
Кундуз ўлтиргим келмас эрди…
Унда ўйладим.
Урушамиз… дедим
Кўчман йўли бир эрмиш.
Қор кўчмиш деб эшитиб,
Бу йўлдан юриш ярамас дедим.
Йўлчи тиладим.
Оз чўлийларидан бир эрни топдим.
Ўзим оз ерим,
Уни бил… эрмиш.
Бир турар жой эрмиш.
Ан (дарёси) бўйлаб бормиш.
Унда ётиб
Бир отлиғ йўл (бормиш), дейин.
У йўлда юрулса,
Мумкин, деб ўйладим,
Қоғонимдан ўтикдим, аскар юритдим.
Отлан, дедим.
Оқ Тармални кечиб тўхтатдим.
От уза миндириб қорни кечтирдим.
Отнинг жиловини тутиб пиёда тоғ ошдим,
Ёғочларни ушлаб ўтдим.
Тўғридаги эрлар йўл қурдилар.
Ўсимликлар тўла баландликни ошиб ўтдимиз.
Қийналиб тушдимиз.
Ўн кунда тоғ ён бағрига бордимиз.
Йўлчи йўл йўқотиб,
Бўғизланди.
Қоғон қийинчиликларни кўриб,
Тезроқ босинг, демиш.
Ани бўйлаб борайлик
Ул сувдан қуйи бордимиз.
Санағали тушурдимиз.
Отни ёғочга боғлар эрдимиз.
Кун демай, тун демай тез бордимиз.
Қирғизни уйқусида босдимиз.
…….Суягини очдимиз
Хони, қўшини йиғилди.
Урушдимиз, санчдимиз,
Хонини ўлдирдимиз.
Қоғонга қирғиз будуни
Бўйсунди, эгилди, қайтдимиз.
Кўчмен юшини айланиб келдимиз.
Қирғиздан қайтдимиз.
Тургеш қоғондан элчи келди.
Унинг сўзи: «ўнгда қоғонга
Қўшин тортамиз», демиш.
Юрмасак бизни,
Қоғони алп эрмиш.
Маслаҳатчиси билка эрмиш.
Қандай бўлмасин
Бизни ўлдирувчи кўк, демиш.
Тургеш қоғони ошиқмиш, деди
Ўн ўқ будуни ҳеч қолмай ошиқмишдир.
Табқач қўшини бор эрмиш
Ул сўзни эшитиб,
Қоғоним ман уй сари тушайин, деди,
Хоин йўқ бўлган эрди.
Уни кўмайин, деди.
Қўшин билан сен боргин, деди.
Олтин юшда ўлтиринг, деди.
Қўшин боши Ипал қоғон.
Тардуш шоди борсин, деди.
Билка Тўнюқуқ манга айтди,
Бу қўшинни элт, деди.
Кўнглинг тилагини буюр,
Ман санга на айтардим, деди.
Келур эрса эр кўпаяр,
Келмас эрса.
Сўз, гап йиғгин, деди.
Олтин юшда бўламиз
Ул элчи киши келди.
Сўзи бир: қоғони қўшин тортди
Ўн ўқ қўшини ҳеч қолмай ошиқмоқдадир.
Ёрус чўлида териламиз.
Ул сўзни эшитиб
Қоғонга ул сўзини еткирдим.
Қандай қилай
Яна сўз келди.
Ўлтиринглар деган эмиш
Елма, яхши қарагин, тургин.
Босдирма, демиш.
Боғу қоғон менга шуни айтмиш.
Ана тарқан ички сўз этмиш:
Билка Тўнюқуқ
Ёвуз ул, ўзи билормон ул
Қўшин тортайлик… унаманг.
Ул сўзни эшитиб қўшин юриттим.
Олтин юшни йўлсиз ошдим,
Эртиш сувини кечиксиз кечдимиз.
Тун қотдимиз, Болчугка тонг отарда еттимиз.
Асир келтирди, сўзи бундай:
Ёруз чўлида ўн туман қўшин терилгандир.
Ул сўзни эшитиб
Беклар қўниб, қайтамиз,
Тозанинг номуси яхши, деди (лар),
Ман бундай дедим:
Ман билка Тўнюқуқ
Олтин юшни оша келди.
Иртиш сувин кеча келдимиз.
Келганлар алпдир, дедим
Туймади.
Тангри, Умай, удуқ ер-сув
Жазолайди экан.
Неча тўзармиз, кўп дейин.
Нега қўрқарбиз, оз дейин,
Нега енгиламиз, босамиз, дедим.
Босдик, ейиб ташладимиз.
Иккинчи кун (улар) келди.
Ўтдек қизиб келди.
Урушдимиз
Биздан икки қаноти ярим ҳисса ортиқ эди.
Тангри ярлиқагани учун кўп, дейин,
Биз қўрқмадимиз, урушдимиз,
Тардуш шоди.
Ейдимиз, қоғоним тутдимиз,
Ябғусин, шодин унда ўлдирди.
Элликча ер тутдимиз.
Ўша туннинг ўзидаёқ будунга (элчилар) юбордимиз.
Ул сўзни эшитиб,
Ўн ўқ беклари, будуни
Кўп келди, бўйсунди.
Келган бекларни, будунни йиғиб, жойладик.
Озча будун қочмиш эди…
Ўн ўқ қўшинини юришга отлантирдим.
Биз яна юрдимиз,
Уни қувдимиз,
Инжу сувини кеча
Тинаси ўғли ётоғида
Банглачак тоғининг…
Темур қопуғга қувдимиз.
Анда қайтардимиз.
Инел қоғонга тожик тоқрусин,
Унда яраку Суқ бошлиқ
Суғдоқ будун кўп келди.
Ул кунда тагди.
Турк будун темир қопуғга
Тийнаси ўғли тоғқа етди.
Эгаси йўқ эрмиш.
Ул ерга мен билка Тўнюқуқ (учун)
Сариқ олтин тердилар
Ярқироқ кумуш, қиз, хотин,
Гиламлар, сўнгсиз қимматбаҳо нарсалар келтирилди.
Илтариш қоғон билимлиги учун, олимлиги учун
Табғачга ўн етти марта урушди.
Қитанқа етти урушди
Ўғузга беш урушди
Унда маслаҳатчи яна мен ўзим эрдим.
Йўлдошчиси яна мен эрдим.
Илтариш қоғонга,
Турк Боху қоғонга,
Турк билка
Қопоғон қоғон
Тун ухламади
Кундуз ўлтурмади,
Қизил қонин тўкди…
Қора терин оқизди…
Ишимни, кучимни бердим, албат,
Мeн ўзим узун юришлар яна этдим, албат.
Арқуғ қароғин улғайтдим.
Бўйсунган ёғийни келтурар эрдим.
Қоғоним билан бирга урушдимиз
Тангри ярлақасин.
Бу турк будунқа
Ярақлиқ ёғийни келтирмади.
Тугунлик отлиғин югуртмадим.
Илтариш қоғон қозонмаса
Сўнгра ўзим қозонмасам
Эл ҳам, будун ҳам
Йўқ бўлар эрдим.
Қозонгани учун
Изидан ўзим қозонганим учун
Эл яна эл бўлди.
Ўзим қари бўлдим, улуғ бўлдим.
Бирор ердаги қоғонлик будунга
Бекорчи бор эрса
На бахтсизлик бўлар эрди эрмиш.
Турк билка қоғон элингга биттирдим.
Ман билка Тўнюқуқ
Илтариш қоғон қозонмаса
Йўқ эрди эрса
Ман ўзим билка Тўнюқуқ
Ман йўқ эрдим эсам,
Қопоғон қоғон Турк сир будун ерида
Бирлик бўлмай, будун бўлмай,
Киши йўқ эди,
Эгаси йўқ эди.
Илтариш қоғон билка Тўнюқуқ
Қозонгани учун
Қопоғон қоғон
Турк сир будун бор бўлди
Турк билка қоғон
Турк сир будунни
Ўғуз будунни улуғлаб ўлтурур
Тўнюқуқ битиги хотира-мемуар шаклидаги достондир. Унда асосан ҳаётий воқеалар ҳамда мифологик тасаввурлар ифодаланган. Тўнюқуқ тарихий шахс бўлиб, Элтариш хоқоннинг маслаҳатчиси эди. Унинг ёшлиги Табғач- Хитойда ўтган. Бу пайтда турк халқи Табғачга бўйсунган. Чунки турк халқи бош-бошдоқликка йўл қўйиб, ўзини идора этолмаган. Ана шундай тарқоқ халқни Тўнюқуқ бирлаштирди, икки бўлаги отли ва бир бўлаги пиёда бўлган 700 кишилик қўшини билан турк мамлакатини тиклади ҳамда шад (турк хоқонлигининг олий унвонларидан бири) унвонига эга бўлди.
Тўнюқуқ Бўйла Бага Тархон ҳамда Элтариш хоқонлар билан мамлакат фаровонлиги учун курашди. Натижада, халқ тўқ бўлди. Турклар мамлакатига яна уруш хавфи туғилди. Табғач, ўғуз, қутан қавмлари бирлашиб, ҳужум қилишга тайёргарлик кўрди. Тўнюқуқ Элтариш хоқонга маслаҳат солганида хоқон унинг кучига, тадбиркорлигига, донолигига ишонди ва «кўнглингга келганини қил» деб буюрди. Тўнюқуқ ўғузларнинг уч минг кишилик қўшинига қарши жангга кирди, уларни енгди, йигирма уч шаҳарни ишғол қилди. Жанг қишда, қор-изғиринли кунларда давом этарди. Қаттиқ совуқ бўлса-да, Иртиш дарёсидан ўтиш ва урушишга тўғри келди. Жангда Тўнюқуқ ғалаба қозонди, душман шадини ҳам ўлдирди, душманнинг оз қисми қочди, улар Темур қопуғгача қувиб борилди ва қўлга олинди. Тўнюқуқ Элтариш хоқонга маслаҳатчи бўлган даврда юрт душманлари билан тез-тез жанг бўлиб турди. Жумладан, Элтариш хоқон табғачга 17, қутанга 7, ўғузларга 5 марта юриш қилди.
Тош битигда ифодаланган бундай тасвирлар хотира-мемуар бўлиб, улар асарда эпик баённи, сюжетни ҳосил қилади. Тўнюқуқ битигининг бошқа тошбитиглардан ўзига хос томони шундаки, унда йиғи-йўқлов руҳи сезилмйди, аксинча, асарнинг бутун мазмуни қаҳрамонлик тасвири асосида қурилган. Тўнюқуқ – жасоратли, ўз хоқони ва мамлакти шарафи учун курашган доно саркардадир.
Битигда реал ҳаётий воқеалар билан мифологик тасаввурлар уйғун ҳолатда тасвирланади. Мифологик тасаввур ҳаётий воқеаларни ривожлантиришга хизмат қилади. Тангри хоқонликка хон бериши, лекин халқ унга итоат этмай, бош-бошдоқ бўлиши, шу сабабли тангри уларни қарғаши, ниҳоят Тўнюқуқ тангрининг ғазабини англаши, тангри билим ва мадад бергани учун халқни бирлаштириб, улкан давлатни қайта тиклаши мифологик тасаввур натижаси ҳисобланади.

Тўнюқуқ битигини туркий ёзма адабиётдаги дастлабки қаҳрамонлик достонлари намунаси деб ҳисоблашга асослар бор. Унда мавзу, сюжет, образлар тизими, тасвирий воситалар маҳорат билан яратилган. Шунингдек, асар ўзига хос композисион қурилишга эга.
Кул тегин битиги. Битик турк хоқони Элтариш хоқоннинг кичик ўғли Кул тегин қабрига қўйилган. Кул тегин 731 йилда вафот этган бўлиб, тош 732 йилда ўрнатилган. Битиктошдаги воқеалар Кул тегиннинг акаси Билга хоқон (асли исми Мўғилиён) тилидан ҳикоя қилинган. Асар Кул тегиннинг жияни Йўллуғ тегин қаламига мансуб. Асар икки қисмдан иборат, биринчи кичик ёзув – 110, иккинчи катта ёзув 428 мисрадан иборат. Кичик ёзувнинг дастлабки қисмида Кул тегиннинг ўз авлодларига, беклар ва халққа мурожаати берилади. Турк давлатининг чегаралари кўрсатилган. Кул тегин қўшини «Шантунг текислигигача» (шимолий-шарқий Хитой), «Тўқуз арслон» — Тибетгача етганлиги айтилади. Кул тегин қўшинлари Инжу (Сирдарё)ни кечиб, Темир Қопуғгача (Бўзғала ўтами), сўлда эса Байирқу (Шарқий Забайкал)гача боргани мадҳ этилади. Кул тегин туркий халқларни Ўтекен ерида муқим қолса, мунг бўлмаслигини уқтиради. Асарнинг иккинчи қисмида эса Билга хоқон аждодларининг тарихи битилади. Кул тегиннинг ҳарбий юришлари, шахсий баҳодирлиги, вафоти, матом маросими ва марсиялар келтирилади. Асарнинг ҳар икки қисми ҳам Кўк тангрига эътиқод руҳи билан бошланади. Туркийлар билан ёнма-ён яшаган табғачларнинг босқинчилиги, ҳийлакорлиги кескин қораланади.
Турк Кул тегин ёдгорлигида кичик ёзув
Тангри тоқ. Тангридан бўлган
Турк билка қоғон бу ерга ўлтурдим.
Сўзимни тугал эшитгил.
Оғаю инимлар, ўғлоним.
Бирлашган улусим, будуним
Ўндаги шад апа беглар,
Сўлдаги тарқат буйруқ беглар,
Ўтуз
Тўқуз ўғуз беклари, будуни
Бу сўзимни яхшилаб эшит,
Қаттиқла тингла.
Илгари то кун чиқишгача,
Ўнгда то кун ўртасигача,
Орқада кун ботишқача,
Сўлдан тун ўртасигача.
Унинг ичидаги будун манга бўйсунур
Анча будун кўп эттим,
Ул бузуғи йўқ турк қоғон
Ўтукан чўлида бўлурса элга бунг йўқ
Илгари Шантунг текислигига аскар торттим,
Денгизга кичик тегмадим.
Ўнгда «Тўқуз арслан»га аскар торттим,
Тупутга кичик тегмадим.
Орқага Инжу дарёсин кеча,
Темур қопуғқа аскар тортдим
Сўлда Ер Бийирқу ерина аскар торттим.
Бунча ерга аскар юриттим.
Ўтукан ерида яхши бошлиқ йўқ эрмиш.
Эл тутсак Ўтукан ери соз эрмиш.
Бу ерда ўлтуруб,
Табғач будди бирла туз тоттим.
Олтин, кумуш, ғалла, ипак
Қайғуланмай анча берур.
Табғач будун сўзи чучук,
Оғизи юмшоқ эрмиш.
Сучук сўзи, юмшоқ қилиқ (ла)авраб,
Йироқ будунни анча яқинлатар эрмиш.
Яқинида қўнгандан сўнг, улар
Ёмон билик унда ўрганар эрмиш
Эзгу, билка кишини,
Эзгу, алп кишини юрутмас эрмиш.
Бир киши янглишса, барча будунни
Энг яқинларигача қувмас эрмиш.
Сучук сўзига, юмшоқ қилиғига алданиб
Кўп, турк будуни, ўлдинг.
Турк будуни бир бўлагинг
Ўнгдаги Чиғай юши эмас.
Тюн текислигига қўнайин, деди,
Турк, будун, бир бўлагинг.
Унда ёмон киши бошқарув эрмиш, (у)
Йироқ эсанг ёмонроқ совға берур,
Яқин эсанг яхши совға берур, деб,
Анча бошқарур эрмиш.
Билик билмас киши у сабақни олиб,
Яқин бориб, кўп киши, ўлдинг
У ерга борсанг,
Турк будун, ўлажаксан!
Ўтукан еринг бўлса,
Карвон жўнатиб турсанг
Қайғу, мунгинг бўлмас,
Ўтукан юшин бўлса,
Мангу йўл тута яшажаксан!
Турк будун, тўқми, очмисан,
Очликда, тўқликда эмассан
Бир тўйсанг оч бўлмайсан.
Шундайлигинг учун эшитмадинг,
Қоғонингнинг сўзин олмадинг.
Ер сари бординг
Унда кўп урундинг, ариқладинг,
Унда қолғанлар ер сари
Кўп туруб, ўлиб юрурлар
Тангри ярлақадиги учун,
Ўзим (нинг) қутим бор учун,
Қоғон бўлдим.
Қоғон бўлиб йўқ, жиғай будунни
Кўп, кўпайтдим.
Жиғай будунни бой қилдим,
Оз будунни тўкис қилдим.
Бу сўзимда ёлғон борму?
Турк беклари, будуни буни эшитинг
Турк будунини бириктириб,
Эл тутушмоқингизни бунда урдим.
Янглишиб, парчаланишингизни,
Яна бунда урдим.
Не-не сўзим эса
Мангу тошга урдим.
Уни кўра билинг
Эндиги Турк будуни, беклар.
Бутка ишонган беклар,
Янглишар сизлар.
Мэн мангу тош тикладим.
Табғач қоғонидан тошға ёзувчи келтириб ёздирдим.
Манинг сўзимни бузмади.
Табғач қоғони ичра ўткан ёзувчи.
Унга атаб барқ (қаср яраттирдим).
Ичин ташин
Атаб ёзув урдурдим
Тош ўрнаттим.
Кўнгулдаги сўзимни…
(Ўн ўқ) ва тот ўғилларига (айттим).
Буни кўра билинг,
Мангу тош ўрнаттим.
Агар йўллар ўтадиган ерда бўлса,
Анча ўтиш ерда
Мангу тош ўрнатиб биттим.
Уни кўриб анча билинг
Ул тошни… ман
Бу битики биткан
Оти Улуғ Тегин.
Қул тегин ёдгорлигидаги катта ёзув
Юзада кўк тангри!
Остда қора ер қилинди
Иккиси аро киши ўғли қилинди.
Киши ўғиллари узра менинг боболарим
Бумун қоғон, Истами қоғон бўлдилар,
Ўлтириб, турк будуни элининг тўғриларин
Тутабердилар, этабердилар.
Тўрт ёни кўп ёғи эрмиш,
Уруш қилиб
Тўрт ёндаги будунни
Кўп олмиш, бўйин эгдирмиш.
Бошлиғин бўйсундирмиш,
Тизлигин чўккалатмиш
Илгарида Қодирқон юшгача
Кирувда Темир қопуғқа қадар кўндирмиш.
Иккисин орасида эрди ўксуз кўк турк
Энди ўлтирар эрмиш.
Билка қоғон эрмиш
Алп қоғон эрмиш.
Буйруқчилар ҳам билка (бўлган бўлса) эрмиш,
Алп бўлга бўлса эрмиш.
Беклари яна будуни яна тўғри эрмиш
Шунинг учун анча қўл тутган бўлса эрмиш,
Қўл тутиб тўғрилиқ этмиш.
Ўзича (сўнгра) ўлдилар.
Йиғичилар, сиғтавчилар
Ўнгдаги кун чиқишда
Чўллиғ Бекли эли, Табғач, Тунут,
Авар, Рум, қирғиз, уч қириқан
Ўғуз, татар, хитой, татиби
Бунча будун келибон
Сиғтамиш, йиғламиш,
Шундай кўҳлик қоғон эди!
Шунда кичик иниси қоғон бўлмиш,
Кичик ўғлида қоғон бўлмиш экан.
Шунда кичик иниси каттасидек,
Қилмади экан.
Ўғли отасидек
Қилмади экан.
Биликсиз қоғон бўлганмиш экан,
Тушунчасиз қоғон бўлганмиш экан.
Буйруқчилари ҳам биликсиз экан,
Тушунчасиз эрмиш экан,
Беклари, будуни тўғри бўлмагани учун,
Тобғон будун қинғирлиги учун.
Инилари, оғолари (ўзаро) урушганлари учун,
Беклари, будунлари урушганлари учун,
Турк будун эллашган элни бузғун этмиш.
Қоғонланган қоғонни тубан этмиш.
Табғач будунга қаттиқ ўғиллари қул бўлди
Сулу қизлари чўри бўлди.
Турк беклар турк отини йўқотти.
Табғач бекларининг табғач отини тутубди.
Табғач қоғонга бўйин эгмиш.
Эллик йил (унга) иши, кучини бермиш.
Илгари кунтуғишда
Бекли қоғонғо қадар уруш қилармиш
Ортда Темир қопуғга қадар уруш қилармиш
(Энди) Табғач қоғонга элининг тўрини бериб қўймиш
Турк қора қомуғ будун бундай демиш:
Элли будун эрдим.
Элим энди қани?
Кимда эл қозонаман, дер эрмиш.
Қоғонлиғ будун эрдим,
Қоғоним қани?
Не қоғонга ишимни, кучимни берурман, дер эмиш.
Шундай деб Табғач қоғонга ёғий бўлмиш.
Ёғий бўлиб,
(Ҳеч нарса) эта ва ярата олмай
Яна бўйин эгмиш.
(Аммо) Бунча ишини, кучини
Беришни истамади
Турк будун: «Ўлайин (бундан кўра).
Уруғимни қуритайин», дер эрмиш,
Йўқолиб борур эрмиш
Юқоридаги турк тангриси,
Турк идиқ (муқаддас) ери, суви бундай дермиш:
Турк будун йўқ бўлмасин, дейди
Будун бўлсин, дейди.
Отам Илтариш йўқ бЎлмасин, дейин
Онам Ибилға хотунни
Тенгри тепасида тутиб
Юқори кўтармиш, экан
Отам қоғон ўн етти йигит билан чиқмиш
Тошда юрур деган гапни эшитиб
Пастдаги тоғқа чиқмиш, тоғдан тушмиш
Терилиб етмиш йигит бўлмиш.
Тангри куч бергани учун
Отам қоғон кучли бЎридек бўлмиш.
Ёғиси қўйдек бўлмиш
Илгари, ортга босиб турмиш (элин)
кўтармиш.
Бариси етти юз бўлмиш,
Етти юз эр бўлиб,
Элсираган, қоғонсираган будунни,
Қул бўлган, чўри бўлган будуннинг,
Турк тўғрисининг йўқотган будунни,
Ачам, бобом тўғрисига яратмиш, ўқитмиш.
Тўлиш, тардуш
Ёбуғ ва шодини анда бермиш.
Ўнгда Табғач будун ёғий эрмиш.
Сўлда Боз қоғон, Тўқуз ўғуз будун
Ёғий эрмиш.
Қирғиз, қўриқан, ўғуз, татар
Кўтан, тотабу, кўп ёғий эрмиш,
Отам қоғон бунча
Қирқ етти марта юриш қилмиш
Йигирма уруш уришмиш.
Тангри ёрлақагани учун,
Эллини элсиз этмиш.
Қоғонлигини қоғонсиз этмиш.
Ёғини енгмиш,
Тизлигин чўктирмиш,
Бошлиғин бўйин эгдирмиш.
Отам қоғон шунча эл ва юрт қозониб.
Уча кетмиш, (яъни, ўлмиш. А.Қ.)
Отам қоғонга бошига Боз қоғонни.
Балбал тикмиш, (яъни, тош ўрнатмиш. А.Қ.)
Ул тўрда эса
Тоғам қоғон бўлипти
Тоғам қоғон бўлиб-он,
Турк будуннинг йигитини йиғиб кўтарди:
Жиғайини бой қилди,
Озини тўкис қилди.
Тоғам қоғон бўлдиқда
Ўзим Тардуш будун узра шад эрдим.
Тоғам қоғон бирла илгари Яшил ўчюз
Шавтунг чўлигача уруш қилдимиз.
Ортда Темир Қовутқача уруш қилдимиз,
Кўчман оша қирғиз еригача уруш қилдимиз.
Бариси беш ўтуз (яъни йигирма беш,
бештакам ўттиз А. Қ.) юруш қилдимиз.
Ўн уч марта урушдимиз.
Эллигини элсиз қилдимиз.
Қоғонлигини бўйин эгдирдимиз.
Гизлигини чўкдирдимиз,
Бошлиғини бўйин эгдирдимиз.
Туркеш қоғон туркимиз,
Будиним эрди.
Билмадиги учун,
Биздан енгилгани учун қоғони ўлди.
Буйруқчи беклари яна ўлди.
Ўн ўқ будун қийнов кўрди.
Ачамиз, бобомиз тушмиш,
Ер-сув эгасиз бўлмасин дейин,
Оз будуни этиб яратган
Барсбек эрди.
Қоғон от бунда биз бердимиз,
Кичик синглимни бердимиз,
Ўзи енгилди, қоғони ўлди.
Будуни чўри, қул бўлди.
Кўчман ер-сув эгасиз қолмасин дейин,
Оз қирғиз будунин яратиб,
Келдимиз, урушдимиз,
Элни яна бердимиз.
Илгари Қодирқон юшун она халқини
Анча қўндирдимиз, анча этдимиз.
Ортда Кангу Тарманга қадар турк будунни
Анча кўндирдимиз, анча этдимиз.
Ўшанда қул қуллиғ бўлмиш эрди,
Чўри чўрили қилмиш эрди.
Иниси оғасин билмас эрди,
Ўғли отасин билмас эрди.
Анча қозонмиш, этмиш
Элимиз, тўрамиз эди,
Турк ўғуз беклари, будун, эшитинг,
Устдан тангри босмаса,
Остда ер тилинмаса,
Турк будун, элингнинг тўрини ким буза олади?
Турк будун, ўкин
КЎргулигинг учун, билка қоғонингга
Юқорилаган эвгу элингга (ёмонлигинг учун)
Енгилдинг ва тубанлашдинг.
Ярақлиғ қайдан келиб
Ёвга отди (сени)?
Найзалиғ қайдан келибон
Сураолди (сени)?
Улуқ Ўтукан юш будун бординг
Илгари бормаган бординг.
Ортга бормаган бординг,
Борган ерда эзгу бул экан:
Қонинг сувдек югурди
Сўнгакинг тоғдек ётди,
Қаттиқ ўғил боланг қул бўлди,
Сулу қиз боланг чўри бўлди.
Билмаганинг учун, тубанлигинг учун,
Тоғам қоғон уча кетди.
Бошига қирғиз қоғоннинг балбалин тиктим.
Турк будуннинг оти, данги
Йўқ бўлмасин, дейин
Отам қоғонни, онам хотунни
Тангри кўтармиш (эди).
Эл берадиган тангри
Турк будуннинг оти, данги
Йўқ бўлмасин, дейин,
Қоғон этган экан.
Мэн бой будунқа бош бўлмадим,
Ичи ошсиз, таши тўнсиз,
Ёвуз, аянч будун узра ўлтирдим.
Иним Қул Тегин бирла сўзлашдимиз,
Отамиз, тоғамиз қозонмиш.
Будуннинг оти, данги йўқ бўлмасин, дейин
Турк будун учун тун ухламадим,
Кундуз ўлтурмадим.
Иним Кул Тегин бирла
Ики шад бирла ўлиб-ётиб қозондим.
Анча қозониб,
Бириккан будунни ўт-сув қилмадим.
Мэн ўзим қоғон бўлганимда
Ер сари бормиш будун ўлиб етиб
Пиёда, яланг (оёқ) (йиғилиб) келди.
Будунни кўтарайин, дейин
Сўлга ўғуз будун сари
Илгари қутан, татабу будун сари
Ўнгда табғач сари
Улуғ қўшин (бирла) ўн икки марта урушдим.
Ўшандан сўнг тангри ярлақагани учун,
Қутим бор учун, улуғим бор учун,
Ўлаётган будунни тирикликка кўтардим.
Яланғоч будунни тўнли,
Жиғой будунни бой қилдим,
Оз будунни тўкис қилдим,
Тўғри элга яхшилик қилдим.
Тўрт бўлимдаги будунни
Тинч қилдим,
Ёғийсиз қилдим.
Улар менга бЎйсунди.
Ишини, кучини берур
Бунча тўрни қозониб,
Иним Қул Тегин
Ўзича ўлди.
Отам қоғон учганда
Иним Қул Тегин етти ёшда қолди.
Ўн ёшда Умайдек онам хотун қутига.
Иним Қул Тегин эр от олди.
Ўн олти ёшида
Тоғам қоғон элининг тўрини
Шундай қозонди.
Олти Суғд ўлкасига қарши
Юриш қилдимиз, буздимиз.
Табғач ўнг Тутуқ беш туман аскар тортди
Урушдимиз.
Қул Тегин пиёда ҳолда душманга ташланди
Ўнг Тутуқнинг ярақли зирҳли қўлини тутди.
Ярақлиг зирҳликда қоғонга дуч келтирди,
У қўшинни ўша ерда йўқ қилдик биз.
Йигирма бир ёшинда
Жажо сангунга уруш қилдимиз.
Биринчи бор Тодиқон Чурунинг
Бўз отига миниб (ёвга) ташланди.
Ул от унда ўлди.
Иккинчи бор Ишбара ямтарнинг
Бўз отига миниб (ёвга) ташланди,
Ул от унда ўлди.
Учинчи бор Яган Силиг бекнинг
Қадимлиғ тўриғ отига миниб (ёвга) ташланди.
Ул от анда ўлди.
Ярақига, зирҳига
Юздан ортиқ ўқ урилди.
Зирқ қалпақли бошига бирин тоғдирмади.
Текканини турк беклар кўп билурсиз,
У қўшинни унда йўқ қилдингиз.
Шундан сўнг Йир Байирқи
Улуғ Иркин ёғий бўлди.
Уни енгиб Турк ярғун қўлда буздимиз.
Улуғ Иркин озгина йигити билан тўзиб қочти.
Қул Тегин йигирма олти ёшида
Қирғизларга юруш қилдимиз.
Қилич ботар (қадар) қорни кечиб
Кўчман йўшуг жоғига юриб
Қирғиз будунни уйқисида босдимиз.
Қоғони бирла сўнга юшда урушдимиз.
Қул Тегин Байиркунинг
Оқ айғирига миниб (ёвга) ташланди.
Бир эрга ўқин урди
Икки эрга найза санчди.
Ул олишувда Байирқунинг
Оқ айғирининг бели синди.
Қирғиз қоғонини ўлдирдимиз.
Элин олдимиз.
Ул йилда тургешларга қарши
Олтин юш тоғига
Иртишни кеча юрдимиз.
Тургеш будунини унда босдимиз,
Тургеш қоғон қўшини БЎлчида
Ўтдек, бўрондек келди
Урушдимиз.
Қул Тегин Бошғу бўз от миниб урушди
Бошғу бЎз…
……………………
Иккисин ўзи олдирди.
Унда яна кириб
Тургеш қоғон, буйруқчиси
Оз тутукини қўлидан тутди.
Қоғонини унда ўлдирдимиз.
Элин олдимиз.
Қора тургеш будун тўла бўйин эгди.
Ул будунни (Табарда қўндирдимиз).
(Яна юриб). Суғд будунини этайин, дейин
Инжу дарёсин кеча,
Темир қопуғқа қадар юрдимиз.
У ерда қора тургеш будун
Ёғий бўлмиш.
Кангарасга қарши борди.
Бизнинг қўшин оти арриқ,
Озуқи йўқ эрди
Ёмон киши, эр…
Алп эр, бизга ташланди.
Ундай ишга ўкиниб,
Қул Тегинни оз эрлар билан жўнатдимиз.
Улуғ уруш қилмиш.
Алп Салжи оқ отни миниб урушмиш,
Қора тургеш будунини
Унда ўлдирмиш, олмиш.
Яна юриб… бирла
Қушу тутуқ бирла урушмиш.
Эрларни кўп ўлдирмиш,
Нарсаларини қолдирмай кўп келтирди.
Қул Тегин йигирма етти ёшида
Қарлуқ будун эркинлиги учун
Ёғий бўлди.
Томог удуқ бошида урушдимиз.
Қул Тегин ул урушда
Ўттиз яшар эди.
Алп Салжу оқ отин миниб
(ёвга) ташланди.
Икки эрга найза санчди,
Қарлуқни ўлдирдимиз, олдимиз.
Оз будун ёғий бЎлди.
Қора кўлда урушдимиз.
Қул Тегин ўттиз бир яшар эди,
Алп Салжу отин миниб (ёвга) ташланди.
Оз Алтабарни тутди.
Оз будун йўқ бўлди.
Тоғам қоғон эли бўшанган бўлганда
Будун элида қарама-қаршилик юз берганда
Изгил будун бирла урушдимиз.
Қул Тегин алп Салжу отин миниб
(Ёвга) ташлади.
Ул от унда йиқилди
Изчил будун ўлди.
ТЎқуз ўғиз будун
Ўз будуним эрди.
Тангри, ер булғангани учун
Ёғий бўлди.
Бир йилда беш йла урушдимиз,
Энг олдин Тогу шаҳарида урушдимиз.
Қул Тегин оқ Азманга миниб
(Ёвга) ташланди
Олти эрни санчди.
Урушда еттинчи эрни қиличлади.
Иккинчи Қишлоғакда
Эдиз бирла урушдимиз.
Қул Тегин Оз қора отин миниб
(Ёвга) ташланиб бир эрни санчди.
Тўқиз эрни чекинтириб йиқитди,
Эдиз будун унда ўлди.
Учинчи Бўл… ди ўғуз урушдимиз
Қул Тегин Азман Қора отни миниб (ёвга) ташланди, санчди.
Қўшинни санчдимиз, элини олдимиз.
ТЎртинчи Чуш бошида урушдимиз.
Турк будун аёғи титради,
Ёмонлик, қўрқоқлиққа тайёр эди.
Олдин келган қўшинни Қул Тегин оғдириб,
Тўнга алпларидан ўн эрни,
Тўнга Тегинни кўмишда ўгириб ўлдирдимиз.
Бешинчи Азгапти Кадазда
Ўғуз бирла урушдимиз.
Қул Тегин Оз қора отини миниб (ёвга) ташланди.
Икки эрни санчди.
Шаҳарга бормади.
Ул қўшин у ерда ўлди.
Анги қўрғонда қишлаб, ёзда
Ўғузга қўшин ташладимиз.
Қул Тегин бекларни бошлади.
Ўғуз ёғий урдуни босди.
Қул Тегин очсиз оқ отини миниб
Тўқиз эрни санчди.
Урдуни бермади,
Онам хотин, бошқа оналарим,
Акаларим, сингилларим, аёлларим
Бунча тирик эдилар, қул бўлдилар.
Ўлиги юртда, йўлда ётиб қолувди эрдингиз.
Қул Тегин йўқ эса
Кўп ўлган бўлар эдингиз.
Иним Қул Тегин ўлди,
Ўзим қайғирдим.
Кўрар кўзим кўрмасдек,
Билур билигим билмасдек бўлди.
Ўзим қайғирдим.
Фақат танрги яшар
Киши ўғли ўлгали туғилмиш.
Анча қайғирдим,
Кўзга ёш келади.
Атаганда кўнгулдан ҳўнграш келади.
Янада қайғирдим.
Қаттиқ қайғирдим
Ики шад, инигинам,
Ўғлонларим, бекларим, будуним
Кўзи, қоши ёмон, асов деб қайғирдим.
Йиғловчи, сиғтовчи
Қўтан, татабини бошловчи
Удир сангун келди
Табғач қоғондан Ишйи Ликанг келди.
Бир туман ағи, олтин
Беҳисоб кумуш келтирди.
Тупут қоғондан Болон келди,
Ортда кун ботишдаги
Суғд барчакар Буқарақ улус будундан
Нанг Сангун ўғил тарқан келди.
Ўн ўқ ўғлим Туркеш қоғандан
Мақрач тамғали
Ўғуз Билга тамғачи келди
Қирғиз қоғондан Тарғуш Унанчи жўр келди,
Барқ (соғона, қабр ҳайкали – А.Қ.) этгувчи
Ёзувли тошни ишлаб, ўганувчи
Табгач қоғоннинг тош устаси
Жанг Сангун келди.
Қул Тегин қўй йилига
Ўн еттинчи куни учди.
Тўққузинчи ой йигирма еттига
Ерга кўмдимиз.
Барқини, нақшларини, ёзувда тошини
Маймун йили, етинчи ой,
Йигирма еттинчи кунга
Алқадимиз.
Қул Тегин ўлганда
Қирқ етти ёшда эди.
Таш… …бунча нақшчи
Туйғун Элтабар келтирди.
Кул тегин ёдгорлигидаги кичик ва катта битиг жанр хусусиятига кўра мемуар-хотирани эслатади. Лекин бу асарларнинг Тўнюқуқ битигидан фарқли томонлари мавжуд. Кичик ва катта битиг тангрининг оламни яратиш ҳақидаги тасаввурлар тасвири билан бошланган. Албатта, бундай тасвирлар эпик йўналишли катта сюжетли асарларнинг жанр хусусияти талаби натижасидир. Достонлар аввалида тангри ва оламнинг яратилиши ҳақидаги тасвирни бериш, сўнгра асосий воқеага ўтиш қадимий адабий анъана ҳисобланади.
Кичик битиг маълум маънода катта битиг учун муқаддима ҳисобланади. Катта битигда воқеалар ҳикоячиси – билга хоқон, аввало, ўзининг кимлигини таништиради, ҳаётий тажрибалари, сабоқларини баён этади, Кул тегин шарафига ўрнатилган ёдгорликнинг сабаби ва тафсилотини келтиради.
«Сўзимни тугал эшит!» Билга хоқоннинг оға-иниларига, фарзандларига, халқига, бекларига мурожаати ана шундай. «Сўз» — эпик воқеа уч қисмдан ташкил топган: 1. Билга хоқон қаерда ва кимлар билан жанг қилгани тасвири. 2. Турли қавмлар билан урушиш, мулоқотда бўлиш, ярашиш жараёнинида тўплаган ҳаётий тажрибалар ва уларни «сўз»ни эшитувчиларга баён этиш. Бу қисмдаги ғоявий хулосани халқни бирлашишга, ўз хоқони атрофида жипслашишга даъват ташкил этади. Билга хоқон халқ ана шу мақсадга эришишса, у оч бўлмайди, фаровон яшайди, деб уқтиради. 3. Табғач хоқонидан тош йўнувчи ва тошга ёзувчи уста келтириб, мангу ёдгорлик тиклагани тасвирланган.
Билга хоқон бутпарастлар бу ёдгорликни сиғиниш белгиси деб тушунишса, янглишадилар, деб таъкидлайди. У будда санами эмас, балки туркийлар тарихи битилган боқий ёдгорлик эканлигини уқтиради. Кичик ва катта битикдаги эпик воқелик бир-бири билан мантиқан боғланади. Кичик ёзувдаги «не-не сўзим эса мангу тошга урдим» каби сатрлардаги «сўз»нинг жавоби катта ёзувда ўз ифодасини топади.
Кул тегин катта битигида ифодаланган мазмун йирик эпослар даражасидадир. Кул тегин образи қаҳрамонлик руҳияти билан Алпомиш ва Манас каби образларни эсга солади. Асар муалллифи Йўллуғ Тегин Кул тегинга хос баҳодирлик хусусиятларини кўрсатиш учун унинг тарихий илдизларини очади, ота-боболари жасоратларини кўрсатиб ўтади.
Катта ёзув мълум маънода туркий алп хоқонлар шажараси, жасорати мадҳ этилган қўшиқдир.Асарда дастлабки турк хоқонлари Бумун хоқон, Истами хоқонлар таърифланади. Улар шу қадар шуҳрат топишган эдики, улар вафот этганларидан сўнг йиғисига табғач, тунут, авар, рум, қирғиз, ўғуз, татар, хитой ва бошқа мамлакатлардан одамлар келиб йиғлашган. Шундан сўнг битикда Элтариш хоқон мадҳияси келтирилади. Унинг вафотидан сўнг хоқонликни ўғли-асардаги воқеалар ҳикоятчиси эгаллайди. Алп хоқонларга хос жасорат, туркий қавмларни бирлаштириш ва уларнинг турмушини яхшилаш учун кураш Билга хоқон томонидан давом эттирилади.
Катта битикда кўплаб тарихий шахслар образи яратилган. Асарнинг бош қаҳрамони Кул тегиндир. У Билга хоқоннинг укаси, отаси вафот этганида етти ёшда эди.Қирқ етти ёшида ўзи ҳам оламдан ўтади. Асарнинг кичик битиги ҳамда иккинчи битикнинг дастлабки қисмлари хотира-мемуар усулида битилган бўлса-да, Кул тегин қаҳрамонлигига оид тасвирлар унинг тарихий қаҳрамоник достони жанри намунаси эканлигини ойдинлаштиради. Битикда Кул тегиннинг бўз, тўруқ, оқ қора отларни миниб, ёвга ташланиши тасвирлари бу асар билан туркий халқлар оғзаки ижодидаги қаҳрамонлик эпослари ўртасида ғоявий яқинлик борлигини кўрсатади. Алпомиш, Манас, Маадай қора каби образлар юзага келишига Кул тегин каби тарихий шахслар қаҳрамонлиги асос бўлган деб ҳисоблаш мумкин.
Билга хоқон битиги. Билга хоқон туркий хоқонлардан биридир. У йигирма йиллик хукмронлик даврида турк элини босқинчилар хуружидан озод қилди. Билга хоқон Элтариш хоқоннинг катта ўғли – Қул тегиннинг оғасидир. У 734 йилда, эллик ёшида ўз яқинларидан бири томонидан заҳарлаб ўлдирилган. Битиг Йўллуғ тегин томонидан ёзилган. Вақт ўтиши билан битиг тош ағдарилиб, ёзувларнинг маълум бир қисми етиб келган.
Билга хоқон ҳақидаги таърифлар Қул тегин ёзувларида ҳам берилган. Билга хоқон ёзувида эса унинг халқларни бирлаштириш, мамлакатни иқтисодий жиҳатдан мустаҳкамлаш учун қилган ишлари баён этилади. Билга хоқон ўн етти ёшида Тибет (Тупут), сўнгра Тангутга, ўн саккиз ёшдан йигирма ёшгача сўғд, табғач, ўнг тутуқ, басмил, идиқут юртларига йигирма икки ёшида яна Табғачга, йигирма олти, йигирма етти ёшида қирғиз, тургаш юртларига юриш қилганлиги ифодаланади. Битигда кўзига фақат мол-мулк кўринган давлат бошлиқлари қораланади, улар гумроҳлар деб айтилади.
Билка қоғон отига ёзилган битикдан парча
Тангрининг турки узра қоғон бўлдим,
Ўлтирдим, ўлмагидан қайғириб.
Турк беклар, будун қараб севиниб,
Тинчланиб кўзлари юқорига боқди.
Тўрга ўзни ўлтириб,
Бунча оғир тўрда,
Тўрт ёндаги будунни бошқардим.
Кўк тангри остида ўн етти ёшимда,
Тупут сар юриш қилдим.
Тангут будунни буздим,
Ўғлин, қизин, барисин анда олдим.
Ўн саккиз ёшимда
Суғднинг олти ўлкасига юриш қилдим,
Будунини унда буздим,
Табғач, ўнг тутуқ, беш туман қўшин билан келди.
Удуқ бошда урушдим,
У қўшинни унда йўқ қилдим.
Йигирма ёшимда басмил, идиқут (қўшилиб)
Ўғузим будуним ортти.
Солиқ юбормас дейин юриш қилдим.
……бўйсундирдим,
Кўп ўлжа келтирдим,
Йигирма икки ёшимда Табғачқа юруш қилдим.
Чача сенгуннинг саккиз туман қўшини билан урушдим.
Қўшинини унда ўлдирдим.
Йигирма олти ёшимда
Чин будуни қирғиз бирла ёғий бўлди.
………………………………………
Йигирма ёшимда қирғиз сари юруш қилдим,
Найза ботар даражадаги (чуқур) қорни кечиб,
Кўчман юшга юриб,
Қирғиз будунни уйқусида босдим.
Қоғони бирла Сунга юшда урушдим,
Қоғонини ўлдирдим, элини унда олдим.
Ўша йили Тургеш сари Олтин юшин оша,
Иртиш сувини кеча юрдим.
Тургеш будунини уйқусида босдим,
Тургеш қоғон қўшини ўтга бўронча келди.
Бўлчада уруш қилдимиз.
Унгин битиги. Битиг Мўғулистондаги Унгин дарёси бўйидан топилган. Элтариш хоқоннинг яқинларидан бири Элетмиш ябғу ва унинг ўғли Чўрйўға шарафига қўйилган деб тахмин қилинади. Битигда Элтариш хоқоннинг турк халқини оёққа турғизиб, мамлакатни қайта тиклаши ҳикоя қилинади. Битиг сўнгида хоқоннинг тарихий хизмати ҳақида ҳам фикр юритилади.
Ачамиз,отамиз Бўмун қоғон
Тўрт бўлакни қисмиш, йиғмиш, ёймиш, босмиш.
Ул хон йўқ бўлгандан сўнгра
Эл йўқ бўлмиш, қочишмиш…
Қоғонлаган қоғонни ҳайдамиш,
Турк будун олдинга кун чиқишга
Ортга кун ботишга қадар
Ўнгга табғачга, сўлга юшга (чекинмиш)
Алп эрини балбал қисди,
Турк будун оти йўқ бўлмасин, дейин,
Турк будун йўқ бўлмасин, дейин,
Емиш бўлмасин дейин, юқорида тангри дер эмиш.
Қопоғон Илтариш қоғон қўлида етилдим
Эл этмиш Ябғу ўғли Сабра Тамған тархан
Олтмиш беш катта – кичик уруғим
Бу табғачдан сўлда
Ўғуз беклари орасида етти эр ёғий бўлмиш.
Отамни тангри боғи, дейин,
Унда юрмиш, иши кучин бермиш,
Тангрига ишинг бердинг, дейин
Ярлақамиш, шад отин анда бермиш.
Шундан сўнг тўқуз ўғуз бек ёғий эрмиш
Кўтарилмиш тангрикан ери…
Ёлғиз, кучсиз биз
Озни, кўпни кўрдик эрди,
Юриш қиламиз, дер эрмиш.
Эндиги бекларимга, дер эрмиш,
Биз озмиз, дейин қўрқмиш,
Отам шад анча ўтинмиш,
Тангримникин олмасин, дейин,
Будун анда бермасликка ташланмиш.
Кўп шаҳарга бордим, босиб олдим.
Қўшини келди, қорасини енгдим, беги қочти.
………………………………………………
………………………………………….эрди.
Табғач будуни……………………….
……………….енгдим, йиғдим, босдим, ёйдим.
………………………………………
…………………бузиб келар эрдимиз.
Иккиси орасида бек ёғий бўлмиш.
Тегмасмен деб ўйладим.
Тангри билка қоғонни ўйлаб,
Ишини, кучини бериш истагим бор эрмиш, экан.
Тегдиги учун……………..
…………………………енгдим.
Уйига тегиб, уруш қилиб тегиб,
Инимга, ўғлимга бундай сўзладим:
Илтариш қоғондан аччиғланиб,
Айрилмадик, четланмадик.
Тангри билан қоғонда
Айрилмаймиз, узилмаймиз, дейин.
Анча сўзладим.
Ортга борди,
Билка қоғоннинг будуни борди.
Ўлигин отига иши кучини берди.
Уза Тангри хон Луй (аждаҳо) йили етганда ой
Кучлуғ алп қоғонимдан айрилиб бордингиз.
Билка Тажам сени кўмиб,
Молингни қозондим.
Моюн Чур битиги. Битигни 1909 йилда фин олими Г.И.Рамстедг Шимолий Мўғулистоннинг Селенга дарёси бўйидан топган. Моюн Чур – уйғур хоқони бўлиб, битиг тош 759 йилда ўрнатилган. Ёзувда туркий қавмлар ўртасидаги жангавор юришларнинг тафсилотлари Моюн Чур тилидан ҳткоя қилинади. Воқеалар Селенга дарёси атрофида бўлиб ўтади. Уйғурлар давлати обод эди. Унга аввал Билга хоқон, кейин Бўйла Баған Тархан (ҳукмдор, қўмондон) хоқонлик қилишган. Бўйла Баған Тархан шад (туркий хоқонлар сазовор бўлган энг олий ҳарбий унвон)га эга эди. Бу пайтда Моюн Чур 26 ёшда эди, отасининг қўшинида мингбоши вазифасини бажарарди. Қарлуқларга қарши жангда иштирок этарди. Битикда Бўйла Баға Тархан вафот этиши, хоқонлик Мойин Чур қўлига ўтиши, лекин халқнинг бир қисми Тай Билга Тутуқни хоқон деб эълон қилиши, Моюн Чур эса ҳокимиятни қўлга киритиш учун унга қарши курашиши воқеалари акс этган. Моюн Чур битиги кўпроқ тарихий қимматга эга. Жанг йиллари, жой номлари, қаҳрамонларнинг исми ва унвонлари аниқ кўрсатилади. Битикда халқ мақолларидан ҳам унумли фойдаланилган. Масалан, «Ғам ўз уйингда» мақоли бир қавмдан ўз қавмига қарши чиққанлар тасвирини умумлаштиради. Моюн Чур қўрқмас, адолатли, туркий ҳалқларни аҳилликка чақирувчи, бўйсунмаганларга нисбатан шафқатсиз хоқон эканлиги кўрсатилган. Унинг ободончиликка, хусусан қўрғонлар, шаҳарлар қурилишига раҳнамолиги аниқ далиллар билан тасвирланган.
* * *
Тангридан бўлган, давлатни барпо қилган Билга хоқон Тулис, тардуш халқини ушлаб турди. Ўтукан атрофидаги халқ бу икки тоғ оралиғида эди. Суви Селенга дарёси эди. У ерда давлат гуллаб-яшнаган. Қўшини, у ерда қолган халқи, ўн уйғур ва тўққиз ўғуз халқини юз йил бошқарган. Турк қипчоқлар бизнинг устимиздан эллик йил ҳукмронлик қилди. Мeн йигирма олти ёшда эдим. Йигирма олти ёшимда отамга шад унвонини берди. У ерда Бўйла баға тархан менинг отам эди. У туркларни бўйсундириб қайтди. Тўққиз ўғуз халқимни бирлаштирдим. Отам Кул билга хоқон ўз қўшини билан кетди. Мeни эса мингбоши қилиб жўнатди. Мeн Қайрадан ўнгга бурилишим керак эди. Туркларни бўйсундириб, яна олдинга юрдим. Қайра дарёси бошида уч Биркуда хоқоннинг қўшини билан тўқнашдим. У ерда уларни қувдим. Қора қум (ҳозирги Гоби)ни ошиб ўтдик. Кўгурда, Кўмир тоғида Яр дарёси бўйида байроқли турк халқига Ўзмиш тегин хон бўлган экан. Қўй йилида унга юриш қилдим. Туркларга қарши иккинчи жанг биринчи ойнинг олтинчи куни бўлиб ўтди. Жангда Ўзмиш тегинни асир қилдим, хотинини ҳам у ерда асирга олдим. Турк халқининг давлати у ерда тугади. Ундан сўнг келгуси йилда яна ҳужум қилдим.
Уч қарлуқ халқи ёмон ўйга бориб қочиб кетди ва ғарбда Ўн Ўқ халқи билан бирлашди. Тўнғиз йилида уларни тор-мор қилдим.
Улар Тай билга тутуққа ябғу унвонини берганлар. Шундан кейин отам хоқон вафот этди. Қора халқ менинг ҳокимиятимга ўтди. Аммо баъзилари Тай билга тутуқ томонидан туриб уни хоқон деб эълон қилдилар. Мeн қўшинни тўпладим ва уларга қарши жангга отландим. Улар устидан ғалаба қилдим ва босиб олдим. Букагуга етиб бориб кечаси – қуёш ботганда, жангга кирдим. Ўша ернинг ўзида тор-мор қилдим. Ёруғ бўлганда қочадилар, қоронғи тушиши билан яна йиғиладилар. Букагуда бирорта ҳам саккиз ўғуз, тўққиз татар қолмади. Иккинчи числода кун чиққанда жангга киришдим. Қулларим, чўриларим, халқимни осмон ва ер қўллади. Уларни ўша ерда санчдим. Айбдор, номдор йўлбошчиларни тангри менинг қўлимга берди. Қора, оддий халқни йўқ қилмадим, уйини, биноларини, йилқисини тортиб олмадим. Номдор бошлиқларини жазоладим ва илгаригидай яшайверсин, дедим. Сиз менинг халқимсиз, дедим. Мeнинг орқамдан юринг дедим. Уларни қўйиб, Ўзим кетдим, улар келмади. Мeн яна уларни таъқиб қилдим. Бурғу деган жойда етиб олдим. Тўртинчи ойнинг тўққизинчи кунида жанг қилдим, санчдим. Йилқисини, молларини, қиз ва хотинларини олиб келдим. Бешинчи ойда улар менинг орқамдан келди; саккиз ўғуз, тўққиз татар ҳам битта қолмай келди. Селенгадан ғарб томонга, Йилун кўлдан жанубга, Шип бошигача қўшин тортдим.
Каргун, Сакишин, Шип бошидан душман бизга юриб келдилар, Селенгага қадар қўшин тортди. Бешинчи ойнинг йигирма тўққизинчисида жанг қилдим. Ўша ернинг ўзида санчдим. Селенга дарёсигача сиқиб бориб, улар устидан ғалаба қилдим. Уларнинг кўпчилиги Селенга дарёсини тарк этиб, менинг орқамдан борди. Мэн Селенгани кечиб ўтиб, уларнинг орқасидан кузатиб бордим. Жангда ўн йигитни асир олиб, уларга қуйидаги топшириқни юклаб жўнатдим.
Тай билга тутуқ ёмон бўлгани учун, бир-икки номдор кишилари ёмон бўлгани учун, қора халқим, ўлдинг, ётиб қолдинг, яна менинг давлатимга қўшил, ўлмайсан, ётиб қолмайсан, дедим. Бор меҳнатингни, кучингни бергин менга, дедим, икки ой кутдим, келмади. Саккизинчи ойнинг биринчи куни қўшин тортайин, дедим. Байроқ йўлга чиққанда, отлиқ одамлар келдилар: душман келаётир, — дедилар. Душманнинг қўмондони келди. Саккизинчи ойнинг иккинчи куни Аччиқ Алтир қўлида Касуйни кечиб ўтиб, улар билан тўқнашдим. Ўша ернинг ўзида тор-мор қилдим ва уларни таъқиб қилиб бордим. Ўша ойнинг ўн бешинчисида Қайра боши ва уч Бирку дарёси бўйида татарлар билан тўқнашдим. Ярим халқ бизга қўшилди, ярим халқ эса қитанларга ўтиб кетди. Мeн уйга қайтиб келиб, Ўтуканда қишни Ўтказдим. Душмандан хавф-хатарсиз эдим, икки ўғлимга Ябғу, Шад унвонини бердим, тардуш, тулис халқининг бошчилигини бердим. Шундан кейин барс йилида чик халқи томонга юриш қилдим. Иккинчи ойнинг Ўн тўртинчисида Кам дарёси бўйида чиклар билан жанг қилдим. Шу йили чикларни бўйсундирдим.
Сип бошида оқиш Ўрда қуришга буйруқ бердим. Қалъа деворларини қурдирдим. Ёзни ўша ерда ўтказдим, маросим ўтказдим. Ёзувимни шу ерда яратдим. Шундай қилиб, ўша йилнинг кузида шарққа юрдим, татарлардан жавоб кутдим, қуён йилининг бешинчи ойида уларга ҳужум қилдим…
Ўтукан йишнинг боши у ерда, лашкарингизнинг боши ҳам у ерда. Идуқ башнинг орқасида – мен Ябаш тукуш дарёсининг қуйилишида ёзни ўтказдим. Саройни ўша ерга қуришга буйруқ бердим, деворини ҳам барпо қилдирдим, минг йиллик, туман кунлик ёзувимни, биномни ўша ерда ясаб, тошга ўйиб ёздирдим. Тўқуз ўғуз беклари келди, айтдиларки, қабила бошлиғи бизларга душман экан. Ақлли бекларини ва Қора Булукни ўша ерга ўтқазибди, қирғизларга одам жўнатибди. «Сиз қўзғолон кўтаринг, чикларни ҳам қўзғолон кўтартиринг, — дебди.- Мен ҳам қўзғолон қилайин, — дебди. Қаранг, мустақил бўлиб қолинг. Ўрмонда сиз билан қўшиламиз», — деди у.
Тўқуз ўғуз тарафга қўшин тортдим. Тутуқ бош раҳбарлигида чик тарафга мингта қисмни жўнатдим, унинг иттифоқчилари тарафга озгина одам жўнатдим. Ҳушёр бўлинг, қирғиз хоқони кўчман ичида, дедим.
Ғам ўз уйингда, дейдилар. У ўзининг отлиқларини иттифоқчилари томонга жўнатди, унинг иттифоқчиларига эса менинг одамларим ҳужум қилдилар, тил тутдилар. Уларнинг иттифоқчиларига одамлар келди. Қарлуқлар эса иттифоқчиларига келмадилар, асирлар шундай деб айтдилар. Мeн Кам дарёсини кечиб ўтиб, олдинга юрдим. Ўн биринчи ойнинг ўн сакккизинчисида уларни Бўлчу дарёси бўйида учратдим. Уч қорлуқларни ўша ерда тор-мор қилдим. Кейин орқага бурилдим ва ўша жойнинг ўзида қолдим. Чикларни эса менинг мингта отрядим қувиб етди. Ўша жойда ёзни ўтказиб, маросим ўтказдим. Чик халқига тутуқ бердим (яъни бошлиқ тайинладим). Ишбар ва тархонларни ҳам ўша пайтда тайинладим. Кейин басмил одамлари келди. Қазлук кўлида уларни кўрди, душманлар оз деб улар ўн бешинчи числода Тайған кўли бўйида қўшинни тЎпладим, у ердан отрядни уларни қайтариш учун жўнатдим. Одамларим Қора йўталиқ дарёсини кечиб ўтиб келдилар. Мeн уларни кутиб олишга чиқдим. Бу пайтда басмиллар лашкарбосиси қарлуқларга душман бўлиб қолди.
Мeнга душман бўлиб қолган басмиллар менинг уйимга келди. Мeн уларни ўзимга қўшмадим.
Ташқи душманлардан уч қарлуқ, уч идуқ татар, тургашларга қарши Ўтукан ўрмонларида ҳужум қилдим. Бешинчи ойнинг йигирма олтинчисида улар билан урушдим. Мeн ғалаба қилдим. Сўнгра тургашлар ва қарлуқларни тор-мор қилиб, уларнинг мол-мулкини, уйини талаб уйимга олиб келдим…
Қарлуқларнинг тирик қолгани ҳаммаси тургаш хоқонига келди… Хитой хоқонининг қизини ва саккиз ўғлини асирга олдим. Кейин хоқон келди, менга ҳурмат кўрсатиб, икки қизини берди. «Сенинг сўзингга учмайин, яна янглишмайин», — деди ва қайтиб кетди. Шундан кейин суғд ва табғачларга Селенга дарёси бўйида Бай балиқ шаҳрини қуришга буйруқ бердим.
ЭНАСОЙ БИТИКЛАРИ
Энасой битиглари деб номланган ёзувлар Энасой дарёси бўйларидан, яъни Тува ва Ҳакас автоном республикаси худудидан топилган. Д.Г.Мэссершмидт 1720-1727 йилларда Сибирга келиб, бир неча битигларни топган эди. Шундан бери турли йилларда 250 га яқин битигтошлар қўлга киритилди. Бу битиглар ҳам Урхун битиглари цингари ҳукмдор табақага мансуб кишиларнинг қабртошларига ўрнатилган. Битигтошда дафн этилган шахснинг ҳаётига оид маълумотлар берилган. Ёзувлардаги кечинмалар оламдан ўтган кишининг тилидан ифодаланиб, у яқин қариндош ва уруғларига мурожаатнома тарзида битилган. Ватанни севиш ва душманлардан ҳимоя қилиш Энасой битигларига хос муҳим хусусиятдир.
Элетмиш Билга хоқон битиги. Ёзув қаҳрамонлик жангномаси руҳидаги ёдномадир. Унда ўз халқидан куч олиб, душманни эгаллаган жойидан қувган Билга хоқоннинг кечинмаси берилган. У ўз эли ва давлатини мустаҳкамлашнинг сабабини юқорида Кўк осмон – Кўк тангри, пастда қўнғир ер тарбиялагани ва мадад бергани, деб тушунади.
Тангридан бўлган, эл этган Билга хоқон, эл Билга хотун хоқон деб ном олиб ва хотун деган ном билан аталдилар. Ўтуканнинг чеккасида, Тез дарёсининг юқори оқимида ўз қароргоҳини ўрнатди. Йўлбарс йилида ва илон йилида бу ерда ёзни ўтказдим. Аждар йилида Ўтуканнинг ўртасида Сунгуз башқан муқаддас тепалагининг ғарбида ёзни ўтказдим. Қароргоҳни шу ерда ўрнатдим, тошни ҳам шу ерда тўқитдим. Минг йиллик, туман кунлик ёзувимни ва белгимни бу ерда ёзиб, тошга ўйдирдим, қалин тошга ёздирдим. Юқорида кўк осмон ёрлақагани учун, остда қўнғир ер тарбиялангани учун элимни ва давлатимни вужудга келтирдим. Шарқда – кунчиқардаги халқ, ғарбда – ой ботардаги халқ, тўрт тарафдаги халқ менга куч берар, душманим эса ўзи эгаллаган жойни қўлдан берди. Саккиз дарё оралиғида менинг ерим ва йилқим бор. Саккиз дарё – Селенга, Урхун, Тўла мени хурсанд қилади. Қарға ва Бурға дарёси бўйларида, икки дарё оралиғида мен ўзим ўрнашаяпман.
Уюқ Тарлақ битиги. Битиг Олти боғ халқига бег бўлган Эл Туған Тутуқ тилидан ҳикоя қилинади. У олтмиш ёшида оламдан ўтади ва халқидан ажралади.
Сиз -элимдан, маликаларимдан, Ўғлонларимдан,халқимдан, Сизлардан олтмиш ёшимда айрилдим. Отам Эл Туған тутуқ. Мен тангри давлатимнинг элчиси эдим, олти боғ халқига бек эдим.
Уюқ Туран битиги. Учун Қулуг Тириг номли ҳукмдорнинг ўз қариндош уруғлари ва халқидан ажралганлигининг марсияси. У 63 ёшида оламдан ўтган. Ватандан ажралганлигини жудолик деб билади. Олтин камарини белга боғлаб, баҳодирлик намунасини кўрсатганлигини эслайди. Ёднома тошида кўрсатилишича, у ҳукмдорлик қилган ҳудуд Агун Қатун деб аталган.
Уйдаги хотинларим, сиздан, ўғлим, айрилиб, сизларнинг ҳаммангизни йўқотиб, айрилдим. Қариндош-уруғларимни йўқотиб, улардан айрилдим. Олтинлик элликта камаримни белимга боғладим. Тангрили давлатимдан қониқмадим. Сизларни йўқотдим. Мен Учун Кулуг Тиригман. Тангрили давлатимдан четдаман. Олтмиш уч ёшимда сизлардан айрилдим. Мэнга қарайдиган Агук Қатун еримдан айрилдим. Тангрили давлатимдан, ўғилларимдан, қизларимдан, олти минг йилқимдан айрилдим. Хоқонимнинг тулпори, қора халқи, машҳур қаҳрамонларим, сизлардан, йигитларимдан, ўғлонларим, куёвларим, қудаларим,қиз – келинларим, айрилдим.
Элегешдан топилган битиг (Битигтош кимнинг кечинмаси эканлиги номаълум). У халқи, қариндош ўруғлари, давлати ва хоқонидан айрилган. Ёдномада ўз марсиясини айтаётган қаҳрамон Тук Буғу мамлакатининг жангчиси бўлган. Унда юзта душманга тенг келадиган куч ва ирода бор эди. Улар жанубга қўшин тортади, саккиз киши қаҳрамонлик кўрсатади ва йўлбарс йилида қаҳрамонларча ҳалок бўлади.
Уйдаги хотинларим, маликаларим, Сизларни йўқотиб, Ўзимнинг ўғилларим, Сизлардан жудо бўлдим. Мeн юзта қаҳрамон жангчининг кучига эга бўлганим учун, Душманнинг юзта жангчиси билан дарё бўйида урушганим учун, Сизлардан айрилдим. Кўк осмондаги қуёш ва ойни ёрита олмадим, Ватанимни йўқотиб, сизлардан айрилдим. Хоқонимни, давлатимни, сизларни йўқотиб, Сизларга эгалик қила олмадим… Хоқонимни, давлатимни йўқотиб, Сизлардан айрилдим. Давлатнинг чиройли қизил байроғини Мeн белимдаги олтин камаримга боғладим. Машҳур Тук Буғу байроғи остида, Унинг ихтиёри билан, отаси бекнинг шон-шавкати учун, Мeн жангчи бўлдим. Қора халқим, маҳкам бўлинг, Давлати, қонун-қоидаларини қўлдан берманг, Йўқотманг сиз давлатимни, хоқонимни. Давлатим ҳаётида, жанглар пайтида, Йигитларимдан қаҳрамонлар топилмади. Жангда ҳаммаси бўлиб биз саккиз киши эдик. Жанубга қўшин тортиб, ўлиб-йитиб, Йўлбарс йилида қаҳрамонлик кўрсатдим. Тўрт оёқли йилқим, саккиз оёқли молим бор эди, Ҳеч ғам-ташвишим йўқ эди. Ғам, ташвиш менга тез келди, Кучдан қолдим. Ғам чекканимда сизлар билан учрашгим келади. Қариндош-уруғларимдан, кўзу қошларимдан (яъни энг яқинларимдан), Учар отларимдан айрилиб, Қора халқимни йўқотдим, йўқолиб кетдим мен.
Бегра битиги. Тур исмли сарой хизматчисининг йиғиси. У ўн беш ёшида хитойлар тарбисида бўлади. Ўн беш ёшида Табғач хоқони хизматига киради. Ҳаётида кўп азобларни кўради. Уч ўғлидан ажралади. Ўз элидан Хитойга қимматбаҳо буюмларни олиб боради. Етти бўри, бир неча йўлбарс ва кийикларни ўлдиради. 67 ёшида вафот этади. У ўз халқини бардошли бўлишга чақиради.
Мeн Тур – апаман, Сарой хизматичисиман, Ўн беш ёшимда хитойлар тарбиясига олди. Маликаларим, хонзодаларимдан ғам билан айрилдим, Кун ва Ойни ёрита олмадим-а. Уч ўғлонимдан айрилдим, Йўқотиб, уларга эгалик қила олмадим-а. Бардам бўл! Саккиз оёқли молим бор, Мeн отимда саёҳат қилдим. Кейин уларни йўқотиб эга бўлолмадим. Мeн азобдаман, Еримни йўқотиб, сувимдан айрилдим, Ғамдан сизни йўқотиб, Халқимга, қуёшимга, авлодимга эгалик қилолмадим, Улардан айрилиб қолдим. Давлатимга, хоқонимга боқмадим. Ёшим олтмиш етти. Мангу тош ўрнатдим. Мeн ҳамма учун йўқман. Сонсиз дўстларимдан айрилдим, Қалби кенг дўстларимдан айрилдим. Ўн беш ёшимда Табғач хоқонига бордим, Йигитлик шарафим учун бордим, Олтин, кумушни, қимматбаҳо матоларни Хитой элининг одамларига олиб бордим-а. Етти бўрини ўлдирдим, Йўлбарс ва кийикларни ўлдирмадим.
Чакўл битиги. Хоқон Билга Чикшан хизматида бўлган Чиксин йиғиси. У ўз эли, хоқони, мамлакати учун фидойи инсон. Лекин ҳаётдан фақат ғам-алам кўради. Тириклигида саккиз ўғлидан ажралади. Шу сабабли ўз номини «аламли Чиксин» деб атайди. Лекин халқи, хоқони, дўстларига қилган хизматини шараф деб тушунади.
Авлодларим, сизлардан айрилдим. Оҳ, уйдаги хонзодаларимдан айрилдим. Саккиз ўғлимдан айрилдим-эй. Хоқоним, элим хизматида бўлдим. Доно ҳукмдоримга хизмат қилдим, Дўстларимга хизмат қилдим. Бу мен учун шарафдир. Хоқоним учун, Билга Чиқшан хоқонига хизмат қилдим, Эй халқим, Йигитлик шарафим учун давлатимга хизмат қилдим. Тангрига хизмат қилдим. Энди ажойиб дўстларимдан айрилдим. Бу мангу тошимдир. Мeн аламли Чиксинман.
Означенная қишлоғидан топилган битиг. Ҳукмдор Ал Инанчуга хизмат қилган баҳодир йиғиси. У душман билан халқи ва дўстлари учун жанг қилади. Шаҳзода Куч Кул тутуқ жангда ҳалоқ бўлганидан азият чекади. Ўттиз беш ёшида қаҳрамон номини олади.
Маликалар, дўстларимдан айрилдим.
Алам чекиб душман орасига кирдим.
Куч Кул тутуқ, сиздан айрилдим.
Давлатим, хоқоним, сиздан айрилдим.
Мeн ўттиз беш ёшимда қаҳрамон бўлдим.
Ал Инанчу давлатини – бил уни,
Хоқонингиз йўқларди,
Дўстларингиз, баҳодирлар, овозингиз қасамёд қилар.
Душманим кўп эди, сизлардан айрилдим.
Ачур қишлоғидаги битиг. Ури бек хоқонга эл марсияси. Ури ўз элининг ҳукмдори. У эл оғаси Инанчу билганинг ўғлидир. Унинг ҳақиқий исми Куч, қаҳрамонлик лақаби Уридир. Унинг мамлакати бой бўлиб, «пули кўп эди, қора сочидек». Етти минг сонли қўшини бор эди.
Эл оғаси Инанчу билга марҳумлар аро, Ўғли оти Куч, ўғлон туғилди. Сизни отингиз Ўри бек. Элингиз учун қозониб, ўз аёлингизни йўқотиб, Сиз айрилдингиз. Шавкатли ўн етти ёшида шуҳрати ўлди. Ердаги тамғали йилқи сонсиз эди. Пули кўп эди қора сочидек. Душманга етган қўшини етти Минг ўғлон эди. Юз эрнинг юзи, бекларнинг назари, беклик қоши, Олтмиш эр дўстларингиз, эллик эр яхши дўстларингиз, Ўзингизнинг оға-инингиз, саккиз мис кўзгунгиз, Ўнта қора кўзгунгиз, Ўкинмадингиз, кўрмадингиз, бутламадингиз. Сизнинг қаҳрамонона исмингиз Ури, элингиз Ўз.
Олтинкўлдаги биринчи битиг. Ватани ва эли озодлиги учун жангда ҳалок бўлган Умай бек йиғиси. У ўз элининг ўкинчи учун туғилганидан ғурурланади. Улар тўрт ака-ука эдилар. Уларни жангдаги ўлим ажратди.
Ердаги бор нарсаларимга, шуҳратимга боқмадим. Отувчи алп эдингиз, катта бой эдингиз, Инили бўри учолмай, барс ажралолмай қолди. Бу отимиз – Умай бекдир. Биз меросхўр эрлармиз, ўзингни қийнамадинг. Ўзингнинг отинг, ўзингнинг уч йигитингни олмадинг, Ажралма одатларимдан, истакларимдан, халқимдан. шон-шуҳратимдан. Йигитлик шарафим учун, ака-укаларим қудрати учун, Мангу тошни тикиб борди. Биз тўрт ука эдик, Бизни ўлим ажратди, йўқотди. Олтин ўрдак, ёш кийикни йўқот, йиғлат, қичқиртир. Қудратидан барсим йўқолиб борди. Ўн ой элтди онама-а, Туғди элимга шуҳрат учун. Мен яшадим. Элим ўкинчига, қалин ёвига. Қаршилашиб ҳалок бўлдим, йўқолдим. Инингиз ўлиб, қатъиятсизликда Ҳаётингизни барбод қилдингиз.
Олтинкўлдаги иккинчи битиг. Жасоратли қаҳрамон Эран Улуғ йиғиси. У ўттиз саккиз ёшида вафот этади. Инанчу алплари орасида курашади. Тибет хоқонига элчи жўнатиб, ундан совға олади.
Жасоратли халқни, кучли халқни ушлаб турибман. Жанговар отим Эран Улуғ. Жасоратли қаҳрамонман. Қаҳрамон йигитларим, шарафли давлатим бор учун Халқ ҳаяжонда юрмади. Маликаларимдан, дўстларимдан, хотинларимдан айрилиб бордим. Мэн ўғлимга, халқимга қарай олмадим. Ўттиз саккиз ёшимда вафот этдик. Ўн ой элтди онам, ўғил бўлиб туғилдим, Қаҳрамон бўлиб улғайдим. Элимда тўрт марта саёҳат қилдим. Шавкатим учун Инанчу алплари орасида курашдим. Шону шавкат бўлса, шундай бўлар экан. Асинман. Олтин тўплашга бордим. Шараф учун Тибет хоқонига элчи жўнатдим. Ундан совға келтирдим.
Убайт битиги. Қаҳрамон жангчи Тархон Сангун йиғиси. У олти ёшида отасидан ажралган. У Эл Чур элида баҳодирлиги билан шуҳрат қозонади. Ўттиз жангчи билан душман пистирмасига дуч келади ва ҳалок бўлади.
Қаҳрамонлик жасоратидан акамни йўқотиб, Халқ ғам чекди. Қули таклиф қилди Маросимни кучли учта акамга. Бек эрлардайдир Сабик босар акамиз. Жангда кўп халқнинг кучини билар эди. Юқорида тангри ёрлақади. Қора халқимга, уч ўғлимга эгалик қилолмадим. Мен Тархон Сангунман, Эл чур элида шуҳрат топдим. Эр қаҳрамонлигим учун йиғлади. Биз йиғламаймиз… Эга бўлолмадим элда қолган олти доно бек ўғлига. Турк хонининг балбали учун безакни эл аро тўққиз эр бирин-кетин эр ўғиллари Қўйиб, сайлаб олди у шавкатли бегимга. Тўққиз марта айланиб, отни тўхтатдим. Ўттиз эрни бошлаб бориб, пистирмага дуч келдим. Шунда уч акамдан айрилдим. Тачамдан айрилдим. тўққиз бек эрдан айрилдим. Байроқдор эдим, ишончли эдим. Олти ёшимда отамдан айрилдим, англаб етмадим. Уч акамдан айрилдим, онам, уч акамга мен шараф отасиман. Элимга, хоқонимга боқмадим. Ўғлонимга, оға-инимга бошчилик қила олмадим.
* * *
Ўрхун ва Энасой тош битиклари адабий жанрлар талабларига кўра марсия ва мадҳиядир. Шахснинг вафот этганлигига ачиниш ҳисси билан битилган сатрлар марсия жанрининг хусусиятини белгиласа, унинг тириклик пайтидаги қаҳрамонлик, баҳодирлик, ватанпарварлик фазилатлари улуғланган сатрлар мадҳия жанри талаби асосида юзага келган. Энасой битигларида бу руҳ янада кучли.
Уйдаги хотинларим, маликаларим, Сизларни йўқотиб, Ўзимнинг ўғилларим, Сизлардан жудо бўлдим. Мэн юзта қаҳрамон жангчини кучига эга бўлганим учун, Душманнинг юзта жангчиси билан дарё бўйида урушганим учун, Сизлардан айрилдим. Кўк осмондаги қуёш ва ойни ёрита олмадим, Ватанимни йўқотиб, сизлардан айрилдим. Хоқонимни, давлатимни, сизларни йўқотиб, Сизларга эгалик қила олмадим…
Тош битиклар асосан эркак кишилар вафотига бағишланган. Марсия ҳам асосан вафот этган кишининг тилидан берилган. Марсия туркий ёзма ва оғзаки адабиётда алоҳида жанрдир. Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» китобида сақланган Алп Эр Тўнгра марсияси ҳам шундай жанр намунасидир. У халқ оғзаки ижоди маҳсули ҳисобланади. Лекин марсиянинг Урхун–Энасой битигларидаги марсиялардан фарқи шундаки, у вафот этган шахс тилидан баён этилмайди, балки халқ йиғиси ҳисобланади.
Урхун-Энасой тош битиглари тарихийлик хусусиятига эга. Улар ҳаётдаги аниқ шахсларга бағишланган. Шу билан бирга мифологик тасаввурлар ҳам ифодаланган. Қадимги туркийлар мифологиясига кўра тангри ер ва осмонни яратувчи, у ягонадир. Тангри туркийлар учун – ота, ер эса онадир. Кул тегин кичик ёзуви шундай бошланади:
Тенгри тег.
Тенгриде болмыш
Турк Билга қаған бу
Ўтга ўлуртум.
Сабынын тукати эсидгил.
Мазмуни:
Тангри тоқ.
Тангридан бўлган
Турк Билга қоғон бу ерга ўлтурдим.
Сўзимни тугал эшитгил.
Кул тегин ёдгорлигининг катта ёзуви эса қуйидагича бошланади:
Уза Кўк тенгри
Асра яғиз ер қылынтуқда,
Икин ара киси оғлы қылынмыс.
Мазмуни:
Юзада Кўк тенгри.
Остда қора ер қилинди
Иккиси аро киши ўғли яратилди.
Урхун битиглари Энасой битигларидан эпик тасвирнинг кенглиги билан ажралиб туради. Бу ёдгорликларда ҳам марсия ва мадҳия руҳи етакчилик қилади. Лекин воқеликнинг ифодаланиш хусусиятига кўра бошқа жанрларнинг ҳам белгиси мавжуд. Кул тегин ва Билга хоқон ёдгорлиги бадиий тасвирнинг етакчилиги ҳамда эпиклик хусусияти билан қаҳрамонлик достонларини эслатади. Тунюқуқ ёдгорлигида эса воқеаларнинг бадиий тасвири етарли даражада эмас.
Демак, тош битигларда адабий жанр талабларига кўра марсия, мадҳия, достон ва мемуар шакллари мавжуд. Тош битикларда бадиий тасвир воситалари, халқ тили бойлигидан унумли фойдаланилган. Кул тегин асарида турк халқининг табғачлар томонидан эзилиши, зулм ўтказилиши шундай тасвирланади:
Турк будун илладук илин ичқину идмис,
Қағанладук қағанин житуру идмис.
Табғач будунка барилик ўри оғлин кул болти,
Силик қиз оғлин кўнг болти.
Мазмуни:
Турк будун эллашган элни бузғун этмиш,
Қоғонланган қоғонни тубан этмиш.
Табғач будунға қаттиқ ўғиллари қул бўлди,
Сулув қизлари чўри бўлди.
Парчадаги «Эллашган эл бузғун», «Қоғонланган қоғон тубан», «Қаттиқ ўғуллар қул», «Сулу қизлар чўри» каби тасвирий ифодалар зиддиятни янада таъсирчан кўрсатади. Қуйидаги парчада эса ўхшатиш орқали туркий боболаримизнинг куч-қудрати, душманларининг ожизлиги тасвирланади:
Тенгри куч биртук учун Кангим қаған сўси бўри таг эрмис. Яғиси кой тег эрмис.
Мазмуни:
Тангри куч бергани учун
Отам қоғон кучли бўридек бўлмиш.
Ёғиси қўйдек бўлмиш.
Сифатлашлар ҳам табғач халқининг ўзига хос хусусиятларини очишга хизмат қилади:
Табғач будун саби сучук,
Ағиси йим шак эрмис.
Сўчик сабин йим шак ағин арин,
Ирак бўдуниғ анча яғу тир эрмис.
Мазмуни:
Табғач будун сўзи чучук,
Оғизи юмшоқ эрмиш.
Сучук сўзи, юмшоқ қилиқ (ла) авраб,
Йироқ будунни анча яқинлатар эрмиш.
Тунюқуқ битиг тошидан олинган мисраларда образли тасвир янада ҳаётий чиққан:
Яғумуз тегра ичуқ тег эрти,
Биз шад эртимиз.
Мазмуни:
Ёғимиз теграда қушлардек (кўп) эрди,
Биз емдек эдимиз.
Қуш ва ем курашадиган икки қавмнинг имконият даражасини образли тарзда ифодалай олган ўхшатишдир. Ёки шу битиг тошда туркий халқларнинг мақол ва маталларидан ўринли фойдаланилган.
Юпқа ариклид топлағалу учуз эрмис,
Йинқа эриклид издали учуз,
Йипқа қалин болсар, топлағалуқ алп эрмис,
Йинчга ёғон болсач, издулук алп эрмис.
Мазмуни:
Юпқа арриқлик тўплагали осон эрмиш, Ингичка орриқлик узгали осон. Юпқа қалин бўлса тўплагали алп (керак) эрмиш, Ингичка йўғон бўлса узгали алп (керак) эрмиш.
Демак, тош битиклар ўзининг таъсирчан бадиий қимматига эга. Қадимги туркийлар тилининг жозибаси тош битикларда аниқ ифодасини топган. Бундан ташқари, тош битиклар бир неча фанларнинг ҳам қимматли манбаи ҳисобланади. Аввало, улар адабий ёдгорликдир. Ифода усули ва жанр (достон, қасида, марсия ва бошқалар) хусусияти билан бадиий адабиётнинг намунасидир. Тош битиклар қадимги туркий тилни ўрганишда чексиз илмий-амалий аҳамиятга эга. Уларда туркий қавмларнинг тарихига оид воқеа-ҳодисалар, жуғрофий номлар, қавмларнинг номи ва урф-одатига доир этнографик маълумотлар, тотемизм, кўк тангри, монийлик каби диний эътиқодлар ҳам ўз ифодасини топган. Хуллас, тош ёдномалар туркий халқларнинг адабиёти, тили, тарихи, дини, жўғрофияси, урф-одатларини ўрганишда ғоят қимматли ёдгорликдир. Бу масаланинг бирламчи томонидир. Иккинчидан, ёдномалар қадимги туркий халқлар оғзаки ижодининг изчил давоми, жанр ва ғоявий белгиларини ўзида мужассамлаштирган адабий меросдир.
Бадиий асарларни ўтда ёнмас, тупроқда чириб, йўқолмас жисмларга битиб яратиш дунё халқлари маданияти тарихида синалган анъанадир. Жаҳон адабиётининг дурдонаси саналган «Билгамиш» достони ҳам сопол лавҳаларда битилган эди. Туркий тош битиклар ҳам ана шундай анъаналар натижаси бўлиб, уларда ранг-баранг жанрлардаги асарлар яратилган. Тош битиклардаги достонларнинг ғояси, қаҳрамонлик руҳи туркий халқлар оғзаки адабиётдаги эпослар билан мантиқан боғланади. Бундай боғланиш қабр тошлари достонларини яратган ижодкорлар халқ достонлари билан жуда яқин таниш бўлганлиги, ундаги ғоявий мазмун ҳамда қаҳрамонлик руҳини чуқур англаганлигида кўринади.