|
Rang spektori
1676 yili Isaak Nyuton uch qirali prizma yordamida oq quyosh nurini rangli
spektrga yeygan. Bu spektrda qizil rangdan boshqa barcha rang mavjud edi. Nyutus o‘
z
tajribasini quyidagicha o‘tkazgan; quyosh nuri tor to‘ynukcha orqali prizmaga tushirsa,
prizmadagi oq nur alohida spektral ranglar bilan bog‘lanadi. Uzluksiz rangli tasma qizil
rangdan boshlanib va to‘q sariq, sariq, yashil, ko‘k ranglar orqali siyoh ran
g bilan tugar
edi. Agar bu tasvir keyinchalik jamlashtiruvchi linza orqali o‘tkazilsa, barcha ranglar
yig‘indisi yana oq rangni berar edi. Ranglar yaratilishning boshqa fizik yo‘llari mavjud
bo‘lib masalan bu fluoressensiya, polyarizatsiya, difraksiya va i
nterferensiya protsessi
bilan bog‘liqdir.
Agar biz spektrni 2 qismga bo‘lsak, masalan qizil, to‘k sariq, sariq rang va yashil –
ko‘k –
siyoh ranglarga va bu guruhlarni har birini maxsus linza bilan yig‘amiz. Natijada
2 ta aralash rang olamiz, bu rang aralashmasi ham natijada oq rang beradi. Bu ikki rang
yig‘indisi, qo‘shimcha rang deyiladi. Agar biz spektrdan 1 ta rangni olib tashlasak,
masalan yashil rangni va linza yordamida qolgan ranglarni, ya’ni qizil, to‘q sariq, ko‘k va
siyoh rang, bunda biz olgan ra
ng aralashmasi qizil rang bo‘ladi, ya’ni olib tashlangan
yashil rangga nisbatan qo‘shimcha rang hosil bo‘ladi.
Agar biz sariq rangni olib tashlasak, bunda qolgan ranglar -
qizil rang, to‘q sariq
rang, yashil ko‘k va siyoh ranglar bizga siyoh rang beradi, ya’ni sariq rangga qo‘shimcha
rangdir. Har bir rang spektrning qolgan rang aralashmasiga nisbatan qo‘shimcha rang
deyiladi. Bu rang aralashmasida biz uning tarkibidagi qolgan ranlarni ko‘ra olamiz. Bu
holatda ko‘z musiqali quloqdan farqlidir, chunki u har q
anday akkordan tovushni ajrata
oladi. Turli xil ranglar nur to‘lqinlar orqali yaratiladi. Bu to‘lqinlar o‘ziga xos
elektromagnit quvvatlardan iborat.
Inson ko‘zi yorug‘likni faqatgina 400 dan –
700 millimikron to‘lqin uzunligi orqali
ko‘ra oladi.
1 mikron yoki 1 m = 1/1000 mm = 1/1000000 m.
1 millimikron yoki 1 mt = 1/100000 mm.
To‘lqinlar uzunligi alohida spektr rangiga nisbatan har bir prizmatik rang quyidagi
xarakterga ega.
To‘lqin uzunligi. Tebranish tezligi sekundiga nisbatan.
Rang
Qizil rang 800
–
650+400
–
470 mlrd.
To‘q sariq (zarg‘aldoq) 640
-590 470-520 mlrd
Sariq 580-550
520-590 mlrd. 590-650 mlrd. 650 -700 mlrd.
700-760 mlrd. 760-800 mlrd.
Yashil 530-490
Havorang 480-460
Ko‘k rang 450 –
440
Siyoh 430-390.
Qizil va siyoh ranglarning tezligining nisbati, xuddi musiqali oktavadagidek
tahminan 1:2 ga barobar.
Har bir rang spektr o‘zining to‘lqinlik uzunligi bilan xarakterlanadi. Yorug‘lik
to‘lqinlarida rang mavjud emas. Rang faqatgina insonning ko‘zi va ongi bilan bu
to‘lqinlarni qabul qilinishi bilan paydo bo‘ladi. Hozirgacha inson shu to‘lqinlarni qanday
qilib farqlay olishi to‘liq ma’lum emas. Bu yerda asosiy masala predmetning korpusli
(umumiy) yoki (yaxlit) rangini aniqlashdan iborat.
Agarda biz qizil rangni o‘tkazadigan filtr va yashil rangni o‘
tkazadigan filtrlarni
yoysimon chiroq oldiga qo‘ysak, bunda ikkala filtr birgalikda qora rang yoki
qorong‘ulikni beradi.
Qizil rang o‘ziga oid ranglardan tashqari, o‘sha intervaldagi spektr nurlarini o‘ziga
singdiradi. Yashil rangdagi filtr esa, yashil rangdan tashqari hamma ranglarni ushlab
qoladi.
Shunday qilib birorta nur ham o‘tkazilmaydi. Va biz qorong‘ulikni olamiz. Fizikaviy
tajribaga ko‘ra, ranglarning singdirilishi, ayiruvchi ranglar deyiladi.
Predmetlarning ranglari asosan, to‘lqinlarni singdirili
shi protsessida paydo
bo‘ladi. Qizil idish hamma yorug‘lik nurlarini o‘ziga singdirib va fizik rangni aks etganligi
uchun qizil rang bo‘lib ko‘rinadi. «Bu idish qizil» deganimizda, idishning sirtidagi
molekulyar tarkibi hamma yorug‘lik turlarini qizil rangdan o‘z ichiga singdiradi.
Idishning o‘zi hech qanday rangga ega emas, lekin rang yorug‘lik natijasida paydo
bo‘ladi. Agar qizil qogoz yashil nur bilan yoritilsa, qog‘oz bizga qora bo‘lib ko‘rinadi.
Chunki yashil rangda qizil rangga javob beradigan nur yo
‘q. Rang tasvirdagi barcha
bo‘yoqlar dog‘li (pigment)li yoki ashyoviy bo‘ladi. Bu o‘ziga singdiruvchi bo‘yoqlarni
aralashtirish jarayonida, ayirish qoidasiga rioya qilish tavsiya etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
