Ma’ruzalar matni toshkent– 2018 so‘z boshi

Materializm. Antik davrda kishilarning tashki olamni obyektiv mavjudligiga

stixiyali ishonishi tarzida paydo bo‘lgan materializm, keyinchalik ilmiy-falsafiy taraqqiyot davomida, muayyan dunyoqarash sifatida shakllandi. Materializm tarafdorlari bo‘lgan faylasuflar ta’limoti asosini moddiylikning birlamchiligi va ruhiylikning ikkilamchiligi haqidagi g‘oya tashkil qiladi. Materializmni ham yaxlit ta’limot deb bo‘lmaydi. Tabiatni tushunishda materialist, jamiyat yoki ruhiyatni tushunishda idealist bo‘lgan faylasuflar ham bor.

Holbuki, materializm va idealizm bir-birini butunlay inkor etuvchi ta’limotlar emas. Falsafada bu ikki okimning ham o‘z o‘rni bor. Ular doirasida rivojlangan falsafiy tafakkur natijalari bir-birini taqozo qiladi, tabiat va jamiyatdagi moddiy va ma’naviy jarayonlarning o‘ziga xosligi, birligi va bog‘liqligini to‘laroq bilishga imkon beradi.

Falsafiy g‘oyalaring quyidagi diniy-falsafiy ta’limot shakllari mavjud:

• 
  Ateizm(yun. a — inkor, theos - xudo; xudoni, dinni inkor etish) — falsafiy-materisshistik ta’limot. Ateizm dinlar voqelikni noto‘g‘ri aks ettiradi, deb e’tirof etadi. Ateizm har qanday din, g‘ayritabiiy kuch, xudolar, ruhlar mavjudligini, ruhning abadiy-ligi va bir mavjudotdan boshqasiga o‘tishi, dunyo va undagi barcha narsalarni yo‘qdan bor bo‘lishini inkor etadi. Masalan, Yevropa madaniyatida ateizm deganda, odatda, shaxsiy xudoni, ya’ni aql va irodaga ega hamda g‘oyibona ravishda barcha moddiy va ma’naviy jarayonlarga ta’sir etuvchi g‘ayritabiiy mavjudotni, boshqacha qilib aytganda, teizmni inkor etish tushuniladi.
  
• 
  Teizm (yun. theos — xudo) - olamni Xudo tomonidan yaratilganini tan olgan diniy-falsafiy ta’limot. Xudo olamdan tashqarida turadi, olamni o‘z irodasi bilan yaratgan va unda mavjud bo‘lgan mutlaq shaxs deb tushunadi. Narigi dunyodagi xudoni tan olish teizmni panteizmdan, xudoning doimiy faolligini tan olish esa deizmdan farqlantirib turadi. Teizm kelib chiqishi jihatidan o‘zaro yaqin bo‘lgan iudaizm, xristianlik va islom dinlari uchun xosdir. "Teizm" atamasini dastlab ingliz faylasufi R.Kedvort (1617-1688) qo‘llagan. Teizm masalasi bilan teosofiya shugullanadi.
  

Teosofiya (yun. theos - Xudo va sopia - donishmandlik, bilish)— falsafiy

ta’limot. Teosifiya ta’limotiga ko‘ra, barcha tirik mavjudotlar hayotining tanasini boshkarib turuvchi ilohiy jon,ruhning faoliyati bilan bogliq. Inson o‘zining yuksak zakovati yordamida aslida o‘zining ilohiy jon ekanini, shu jon bilan tabiati bir bo‘lgan Xudoning tabiatini anglab yetish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Xudo -o‘zining quvvati bilan butun borlikda mavjud bo‘lgan eng kichik tirik zarraning ham, eng katta tirik mavjudotning ham ichida alohida mavjud bo‘la oladigan, ayni paytda butun borliqni nazorat qilib boshqarib turadigan, cheksiz qudratga ega bo‘lgan Oliy Ruxdir. Jon esa Xudo kuvvatining ajralmas bo‘lagi hisoblangan ruxdir.

Insoniyat tarixida faqat insonlar jamiyatidagina mavjud bo‘lgan turli diniy-falsafiy

ta’limotlar zamon, makon va sharoitga mos ravishda asosan ana shu yagona ta’limot, ruh va tananing bir-biridan farq kilishini o‘rganadi.