Ma’ruzalar matni, 1-Mavzu: Ekologiya fanining maqsadi, vazifalari va rivojlanish tarixi. Reja

8.2. Ozuqa zanjirlar.
Ekosistemada organizmlarning hayot faoliyati va moddalarning aylanishi yuzaga chiqib turishi uchun energiya kelib turishi zarur. Yerdagi hayot quyosh enegiyasi hisobiga yuzaga chiqadi. Quyosh enegiyasini fototrof organizmlar kimyoviy bog'lar energiyasiga aylantiradi. Geterotrof organizmlar energiyani oziq bilan oladi. Barcha tirik organizmlar bir-biriga oziq hisoblanadi, yani enegetik munosabatlar bilan bog’langan. Jamoadagi oziq munosabatlari enegiyani bir organizmdan ikkinchisiga o’tishini ta’minlaydigan mexanizmlardir.
Biotsenozdagi oziqa aloqalari ko’p qirralidir. Lekin Har bir energiya porsiyasining organizmlar orqali oqimi ancha qisqa. O’simliklar tomonidan yigilgan energiya ko’pi bilan 4-6 ta bir-biri bilan oziqlanadigan organizmlar zvenosi orqali o’tadi. Energiya oqimi kuzatiladigan bunday zvenolar oziq zanjirini hosil qiladi. Har bir zvenoning oziq zanjirida tutgan o’rni trofik daraja deyiladi. Organik modda yaratadigan Produtsentlar birinchi tartibli trofik darajasini hosil qiladi. O’simlikxur konsumentlar ikkinchi, o’simlikxur hayvonlar bilan oziqlanandigan yirtqichlar – uchinchi, yirtqichlar bilan Oziqlanadigan boshqa yirtqichlar –turtinchi trofik darajani hosil qiladi va h.o. Oziq zanjiridagi o’rniga qarab 1-,2-,3 – tartibli konsumentlar farak qilinadi. Oziq spektri keng bo’lgan turlar turli trofik darajalarga qo’shilishi mumkin va turli oziq zanjirlari tarkibiga kirishi mumkin.
Konsumentlar tomonidan qabul qilingan oziq to’liq uzlashtirilmaydi. O'zlashtirilmagan qismi yana tashqi muhitga qaytariladi va keyinchalik boshqa oziq zanjiriga tushishi mumkin. O'zlashtirilish xajmi oziqning tarkibiga va xazm qilish fermentlari to’plamiga bog’liq. Hayvonlarda o'zlashtirilish 12-20 % dan 75%gacha va undan yuqori bo’lishi mumkin. O’zlashtirilgan oziq va undagi energiya 2 xil jarayoniga sarflanadi. Energiyaning ko’p qismi xujayradagi ish jarayoniga sarflanadi. Parchalanish maxsulotlari esa tashqariga chiqariladi. Hayot faoliyatiga sarflanayotgan energiya xajmini ajralib chiqayotgan CO2 ga qarab baxolash mumkin.
O’zlashtirilgan oziqning kamroq qismi o’sishga yoki zaxira oziq to’plashga, tana ogirligining oshishiga va ko’payishga sarflanadi. Organizmda energiyaning kimyoviy reaksiyalar orqali uzatilishida bir qismi issiqlik sifatida yo’qotiladi. Hayvonlarning musqo’llari ishlaganda bunday yo’qotish juda katta bo’ladi. Oxir oqibatda modda almashinishiga sarflanayotgan energiyaning hammasi issiqlik energiyasiga aylanib, atrof-muhitga sochiladi.