Mа’ruzа. Yorug’lik interferentsiyasi

Yarim o’tkazgichlarning aralashmali elektr o’tkazuvchanligi

150. 
     Dielektrikdаgi elektr mаydoni. Elektr induktsiya vektori. Gаuss teoremаsi.
     
151. 
     Dielektriklаr vа ulаrning qutblаnishi
     
152. 
     Dispersiyaning elektron nаzаriyasi.
     
153. 
     Elektr dipolning mаydon kuchlаngаnligi
     
154. 
     Elektr mаydoni. Nuqtаviy zаryad elektr mаydon kuchlаngаnligi
     
155. 
     Elektr tebranishlari.
     

Elektromаgnit induktsiya hodisаlаrining Fаrаdey-Mаksvell tаlqini. Siljish toki. Uyurmаviy elektr mаydon.

15.8-rasm

Tabiatda sof yarimo’tkazgich bo’lmaydi, yaoni oz miqdorda bo’lsa, ham begona element atomlari aralashgan bo’ladi.
Bu aralashmalar yarimo’tkazgichlarda qanday o’zgarishlarni vujudga keltirishi mumkin:
To’rt valentli Si (kremniy) da yoki Ge (germaniy) dan tuzilgan kristall panjaraning bazi tugunlarida besh valentli atomlar, masalan R (fosfor) yoki As (mishpyak) joylashgan bo’lsin (15.8-rasm). Bu holda aralashma atomlardan to’rtta elektron Si (kremniy) yoki Ge (germaniy) atomlari bilan kovalent bolanishda bo’ladi, beshinchi elektron esa atom bilan juda zaif bolangan, Shuning uchun issiqlik harakat energiyasi ham bu elektronni atomdan ajratib ozod elektron bo’lishiga yetarlidir. Bu elektronlar tok tashuvchilik vazifasini bajaradi.
Bunday yarimo’tkazgich elektronli yarim o’tkazgich, R va As atomlarini esa donorlar yoki n - tip aralashma deyiladi.
Absolyut nolga yaqin temperaturalarda bir qator metall va qotishmalarning elektr qarshiliklari birdaniga sakrab nolga aylanadi, yaoni modda o’tao’tkazuvchanlik holatiga o’tadi.
Bunday temperatura kritik temperatura deyiladi va T_k bilan belgilanadi.
O’tkazgich solishtirma qarshiligining temperaturaga bolikligi quyidagi formula bilan ifodalanadi (15.1-rasm):
r = r₀ (1+at) (15.1)
bunda r_o – T=0 gradusdagi o’tkazgichning solishtirma qarshiligi; a - qarshilikning temperatura koeffisienti.
Turli metallar uchun T_k turlicha. Masalan, simob uchun T_k = 4,1 K, qo’roshin uchun T_k = 7,3 K. Umuman T_k o’tao’tkazuvchanlik kuzatiladigan o’tkazgichlarda 20 K yuqori emas. Lekin, o’tao’tkazuvchan moddalarni yuqori temperaturalarda ham hosil qilish bo’yicha ilmiy izlanishlar davom etib kelmoqda.
1986 yilda SHvesariyalik olimlar Dj.Bednors va K. Myullerlar T=30 K dan yuqori temperaturada keramika-lantan-bariy-mis-kislorod aralashmasidan iborat moddada o’tao’tkazuvchanlik hodisasini ochdilar. O’sha yilning o’zida Yaponiya, AQSH va Xitoyda ham keramika-lantan-stronsiy-mis-kisloroddan iborat qotishmada (T=40¸50K) o’tao’tkazuvchan moddani hosil qildilar. Xuddi Shuningdek, Rossiya fanlar akademiyasining fizika institutida A.Golovashkin ra’barligidagi laboratoriyada yuqori temperaturali o’tao’tkazuvchan modda hosil qilindi. Uning temperaturasi T=90¸150 K ga teng.

15.9-rasm

Hozirgi paytda AQSH va Rossiya fanlar akademiyasida keramik materiallardan tayyorlangan yangi o’tao’tkazuvchan moddalar hosil qilingan bo’lib, ularda o’tao’tkazuvchanlik hodisasi T=250K dan boshlab (-23⁰S) kuzatiladi. Lekin bu holat turun bo’lmay, baozan o’zining xossasini yo’qotadi. hozirgi paytda bunday moddalarning o’tao’tkazuvchanlik holatiga o’tishlarining tabiatini o’rganish va yangi o’tao’tkazuvchan moddalarni aniqlash so’asida katta ilmiy tadqiqot ishlari davom etmoqda.
Tajribada o’tao’tkazuvchanlik holatini ikki usulda kuzatish mumkin:
1. Tok o’tayotgan umumiy elektr zanjirga o’tao’tkazgichdan iborat qismni qo’shish(ulash) yo’li bilan, bunda o’tao’tkazuvchanlik holatga o’tayotganda qismning uchlaridagi potensiallar ayrimasi (U=j₂-j₁=0) nolga aylanadi.
2. O’tao’tkazuvchan moddadan yasalgan xalqani unga perpendikulyar bo’lgan magnit maydoniga joylashtirgandan so’ng, xalqa T_k dan past temperaturaga sovuganda magnit maydonini uzish usuli bilan, bunda magnit maydon induksiyalagan tok xalqada chekiz uzoq aylanib turaveradi.
Xuddi shunday tajribani 1915 yilda golland fizigi G.Kamerling - Onnes amalga oshirib o’tao’tkazuvchanlik hodisasini kashf etdi.
1959 yilda Kollinz 2,5 yil davomida ham halqadagi tokning kamaymaganligini aniqladi. O’tao’tkazuvchi moddalarda elektr qarshilikning yo’qolishdan tashqari, ularga magnit maydoni ham kiraolmasligi aniqlandi, yaoni ular magnit maydonini to’lasicha siqib chiqaradi. Bu hodisa Mayssner effekti deyiladi. Demak, o’ta o’takazuvchan moddada m=0, maolumki m<1 moddalarni diamagnitiklar deyiladi. Demak, o’tao’tkazgichlar ham ideal diamagnitiklardir.

15.10-rasm