Ma’ruza: Yadro-periferiya tushunchasi. Tilshunoslikda yadro- periferiya munosabatining tatbiq etilishi Reja

Semasiologiyada ham semalarning strukturasida yadro va periferiyalarni ajratish kuzatiladi. Ma’lum bir so‘z semasi (sememasi) doirasida yadroviy qismga oid ma’no parchalarini asosiy, doimiy, eksplitsitiv (ochiq-ravshan) ifodalovchi semalar ifodalaydi, periferial semalar esa sememaning asosiy bo‘lmagan, ehtimoliy ma’no tashuvchi, sobit bo‘lmagan, ma’nosi kuchsiz semalar tashkil etadi. Yadroviy semalar tilning leksik sathida leksemalarning guruhlanishi uchun asos bo‘ladi, aynan ularning xususiyatlariga ko‘ra tilda sinonimik qatorlar, antonimik juftliklar, so‘zlarning leksik-semantik guruhlari (so‘z turkumlari ham bundan xoli emas) va mavzuiy guruhlari shakllanadi.
Periferial semalar esa predmetning uncha muhim va doimiy bo‘lmagan belgilarini ifodalaydi. Masalan “erkak” so‘zining periferial semalari bo‘lib “kuchli”, “mard”, “bo‘yi baland”, “cho‘rtkesar”, “qo‘rqmas” kabi semalar bo‘lishi mumkin. Asosiy ma’noni tavsiflovchi xususiyat bilan sememaga bog‘langan bu so‘zlarni faqat nutqiy jarayonda bir munosabat orqali faqat aniqlovchi yoki izohlovchi vazifasida kelgandagina ma’nosi reallashishi periferial semaning tabiatini yaqqol ifodalaydi. Ular nutqda obrazlilik, ekspressivlik, ko‘chma ma’no kabi hollarning vujudga kelishiga ko‘maklashadi, so‘zning nominativ funksiyasining kengayishiga olib keladi¹⁴. Ana shu xususiyatlarni bilvosita ifodalaganlari uchun ular asos semadan ma’no jihatidan tobora uzoqlashib boraverishi kuzatiladi (3-chizmaga qarang)

Morfemika sathida ham o‘zbek tilining tipik agglyutinativ-analitik til ekanligini hamda "morfema til sistemasida", "morfema funksional-paradigmatik sistemada” tamoyiliga tayangan holda morfemik birliklarning yadroviy va periferial qismlari: 1) o‘zak va qo‘shimchalarni va periferial qismlarini; 2) qo‘shimchalarga ma’no-vazifa jihatidan teng keluvchi birliklar: ot va fe’ldagi ko‘makchilar, to‘liqsiz fe’llar, affiks-yuklamalar, sifat va ravishdagi eng, juda tipidagi formalar, qil, et, ayla, bo‘l; de fel formalari, affiksoidlar; 3) tub "o‘zak so‘zlar"; 4) nol morfemalar; 5) o‘zgaruvchan morfemalar: choy-poy, non-pon, meva-cheva tipidagi takrorlarda ikkinchi qismlarni kiritish mumkin¹⁵.