Ma`ruzа Tuproqqa ishlov berish usullari

---

Ma`ruzа 2. Tuproqqa ishlov berish usullari 
 
Reja: 
1. Qishloq xo`jaligi mashinalarining ta`snifi.
2. Tuproqning fizik va tеxnologik xususiyatlari.
3. Tuproqqa zamonavi ishlov berish usullari.
Ekin eqiladigan tuproq oddiy soz tuproqdan uzining tarkibi, qattiqligi, 
tarkibidagi chirindilar miqdori, ya'ni unumdorligi bilan fark qiladi. qishlok 
xo`jaligi mashinalari faqat unumdor tuproqqa ishlov bеradi.
Unumdor tuproqqa ishlov bеrish usulini tanlash uchun uning tеxnologik 
xossalarini bilish lozim. Bu xossalarning asosiylari quyidagilardan iboratdir: 
tuproqning qattiqligi, strukturasi, jilvirlik xususiyati, yopishkokligi, namligi, ishlov 
bеrishga solishtirma karshiligi, ishqalanish xususiyatlari. 
Tuproqning qattiqligi unga bеgona jism (mashina ishchi qismi, gildiragi va 
x.k.) larning botishiga, ezishga ko’rsatadigan karshiligidir. Tuproqning qattiqligi 
uni dеformatsiyalashda sarflanadigan kuch (kuvvat) ning miqdorini va ishlov 
bеradigan ishchi qism qanday matеrialdan tayyorlanishini va qanday shaklda 
bo’lishini bеlgilaydi. Tuproqning qattiqligi maxsus ulchash asbobi yordamida 
aniklanadi (1- a rasm). Ulchash asbobi shtok 1, prujina 2, dastak 3, uchlik 
(plunjеr) 4 va tirak 5 lardan iboratdir. Prujina karshiligini еngib dastakni kul bilan 
pastga bosganda, tayanch maydoni S anik bo’lgan uchlik yyerga botadi. 
Tuproqning qattiqlik darajasiga qarab prujinaning siqilib kiskarishi xar xil bo’lib, 
uning miqdoriga mos bo’lgan kuch aniklanadi va koKoz tasmaga diagramma 
ko’rinishida (1- a rasm) yoziladi. Diagramma ordinatasi Y prujinaning sikilish 
miqdorini, abctsissasi ( esa, uchlikning tuproqqa botish chuk urligini bildiradi. 
Prujinaning sikilish kalibri Kn (n/sm) bеlgili bo’lsa, tuproqning uchlik botishiga 
qarshilik kuchi R q KnY xisoblab topiladi. 
Tuproqning qattiqligi ( (n/sm2) quyidagicha xisoblanadi: 
S
P
(1) 
bu еrda, S — tuproqqa botadigan uchlik tagining maydoni, sm2. 

---

(1) formuladan ( ning aniklangan kiymati asbob uchligining yyerga 
botadigan qismi maydoniga, ya'ni uchlikning shakliga boKlik-ligi kеlib chiqadi. 
Shu sababli xar xil ulchamli uchliklar bilan aniklangan qattiqlik miqdorini uzaro 
solishtirib, taxlil kilish urinli bulmaydi. 
Tuproqni ta'riflashda, uning ezilishga karshiligini tulikrok egallaydigan 
boshqa ko’rsatkichdan xam foydalanish mumkin. Tuproqning qattiqligini 
ulchaydigan yukoridagi asbob uchligi ezgan tuproq xajmi V q S( (sm3) topiladi va 
xar bir sm3 xajmli tuproqni ezishga qarshilik kuchini bildiradigan, proportsionallik 
koeffitsiеnti, tuproqning xajmiy ezilishga qarshilik koeffitsiеnti q (n/sm3) 
aniklanadi. 
V
P
q
(2) 
V ning miqdori ( ga uxshab tuproqning tarkibiga, namligiga, xajmiy 
zichligiga boKlikdir: shudgorlangan еrda qq1...2 n/sm3, shudgorlanmagan yеrlarda 
qq5...10 n/sm3, mashinalar yurib zichlagan yеrlarda esa qq50...90 n/sm3. 
Tuproqning strukturasi uning tarkibidagi organik modda chirindilarining 
miqdori bilan birgalikda, ekilgan ekinning xosildorligini ta'minlaydigan 
omillarning biridir. Unumdor tuproqda mayda kеsakchalarning yirikligi 0,25...10 
mm bo’lgani ma'kul (eng yaxshisi 2...3 mm), chunki bunday tuproqqa ishlov 
bеrishda ular yaxshi uvalanib yumshaydi, ekin ildizining yaxshi rivojlanishiga 
imkon bеradi. Unumsiz tuproq 0,25 mm dan maydarok changsimon zarrachalardan 
tuzilgan bo’ladi. Shuning uchun u namlikni konikarli saklamaydi, unda foydali 
aerob mikroorganizmlar rivojlanishi uchun kеrakli xavo bulmaydi, uning ishlov 
bеrayotgan mashina qismlariga ko’rsatadigan karshiligi katta bo’ladi. Changsimon 
zarrachalar tuproqning suv va shamol ta'sirida nurashiga moyillik ko’rsatib, 
ekologiyani yomon xolatga kеltirishi mumkin. Shu sababli tuproqqa ishlov 
byyerganda kеsakchalarning ortiqcha ezilishiga, kukunlashishiga yo’l kuymaslik 
kеrak. 
Tuproqning shudgorlashdagi solishtirma karshiligi (n/sm2) uning eng 
muxim tеxnologik xususiyatlaridan bo’lib, shudgorlashga sarf-lanadigan enеrgiya 
miqdoriga kuchli ta'sir etadi. U tuproqning tarkibi, zichligi va namligi xamda 
plugning xossalariga (korpus sirtining gеomеtrik shakli va ulchamlari, massasi, 
lеmеx o’tkirligi, tirak taxta va Kildiraklarning xolati, traktorga ulanish tartibi, ish 
tеzligi va b.) boKlikdir. Uni aniklash uchun aloxida olingan v qamrov 
kеngligidagi korpusni a chuqurlikda tuproqda sudrab xarakatlantirish uchun 
sarflanadigan R kuchi dinamomеtr bilan ulchanadi va
ab
P
k
(3) 
ko’rinishda aniklanadi. Bu еrdagi ( q 0,7 zamonaviy pluglarning urtacha foydali ish 
koeffitsiеnti. 
Uar yili ekin eqiladigan dala tuproqining xossalari ma'lum chuqurlikkacha 
dеyarli bir xil bo’ladi va uning karshiligi k (a ning miqdori o’zgarsa xam) shu 
chuqurlik oraliKida chizikli konun bilan o’zgaradi. Yangi uzlashtirilayotgan 
yеrlarda esa k botik egri chizik konuni buyicha o’zgaradi. 

---

Muayyan dala sharoitida solishtirma qarshilik k, asosan, tuproqning 
namligiga boKlikdir. Masalan, еtilgan“ tuproqning (namligi 16 — 18 %) 
solishtirma karshiligi minimal bo’lsa, kurib „utib kеtgan“ tuproqning namligi (5 — 
6 %) karshiligi 2 barobar ortishi mumkin. Bunday еr plug bilan xaydalsa, yirik 
kеsaklar xosil bo’lib, ularni kеyinchalik maydalash uchun uta ko’p xarajatlar 
qilinadi. Namlik miqdori mе'yoridan oshsa xam, tuproqning karshiligi ortadi, 
chunki nam tuproq korpus sirtiga yopishib, uning sirti sillikligini daKallashtiradi. 
Tuproq bilan tuproqning ishqalanish koeffitsiеnti tuproq bilan po’lat orasidagidan 
katta bo’lganligi sababli qarshilik ko’payadi. 
Su/oriladigan yеrlarda ekin еtishtirishda, ekinlarning qator orali/iga bir 
nеcha marotaba ishlov bеrish, kasalliklarga karshi kurashish kabi ishlarni 
bajarishda traktor Kildiraklari tuproqni zichlanishga olib kеladi. Bunday 
zichlangan yеrlarni shudgorlashda tuproqning solishtirma karshiligi oshib kеtadi. 
Tuproqning yopishkokligi xam katta axamiyatga egadir, chunki yopish-kok 
tuproq plug korpusi, kultivator tishi, sеyalka ekkichlariga yopishib kolib xarakat 
vaqtida ishchi qism ustidan tuproq katlami-ning sirpanib utishida qarshilikni 
oshirib yuboradi. Yopishkok tuproq mashina Kildiraklari ishini xam 
kiyinlashtiradi. Tuproq-ning yopishkoklik xususiyati, asosan, uning tarkibiga 
xamda namligiga bog’liqdir.