маъруза соат

Nazorat savollari: 
1. Anatoliyaning qadimgi madaniyat markazlarini sanab bering. 
2.    Finikiya  sivilizatsiyasining  jahon  sivilizatsiyasida  tutgan  o’rnini 
tahlil qiling. 
3. Xett podsholigining davlat tuzumiga baho bering. 
4.  Yaxudo    dini  insoniyat  tarixidagi  birinchi  yakka  xudolikka 

---

 
52 
asoslangan din sifatida qanday rol o’ynadi?
 
 
6-mavzu:
 
  Qadimgi Afrika va Janubiy Arabiston sivilizatsiyasi 
Asosiy savollar: 
1.
 
Qadimgi Afrika sivilizatsiyasi o’choqlari. 
2.  Janubiy Arabiston sivilizatsiyalari taraqqiyotining omillari. 
1-savolning bayoni: 
M.a.  IV  ming  yillikda  Yuqori  Misr  va  Shimoliy  Nubiyada  deyarli 
bir  xil  madaniyat  tarqalgan  bo’lsa,  keyinchalik  geografik  omillar 
xususiyatiga ko’ra madaniyatlar taraqqiyoti turlicha yo’ldan ketdi.  
  Nilning  uchinchi  va  beshinchi  ostonalari  oralig’idagi  hududlarni 
asoan  Kush  podsholari  nazorat  qilgan,  ba’zan  esa  ular  o’z 
hukmronligini 
shimolda 
Asuandan 
janubda 
Xartumgacha 
kengaytirishga  muvaffaq  bo’lgan.  Kushda  asosan  dehqon-chorvador 
birlashmalar istiqomat qilgan. 
  M.a.  III  ming  yillikda  Misr  fir’avnlarining  istilochilik  yurishlari  
tufayli  Nilning  birinchi  ostonasidan  janubdagi  hududlarda  yuzaga 
kelgan  madaniyatlar  almashib  turgan.  Shimoliy  Suriyadagi  Kush 
hududida  yashagan  aholi  sezilarli  darajada  negroid  elementlari 
aralashgan  Kerma  madaniyatiga  mansub  bo’lgan.    Kerma  shahri 
xarobasi,  bu  yerdan  topilgan  buyumlar  jamiyatning  ancha  yuksak 
darajadagi taraqqiyotidan dalolat beradi. Sopol idishlardagi naqshlarda 
qora  Afrikaning  kuchli  ta’siridan  dalolat  beradi.  Kerma  aholisi  Misr, 
Sharqiy  Saxara,  Xartum  viloyatlari  va  Efiopiyaning  chegara  rayonlari 
bilan yaqin aloqada bo’lgan.  
  Kermaning gullab-yashnash davri Misrdagi O’rta podsholik va II- 
O’tish  davriga  to’g’ri  keladi.  Bu  davrda  Kerma  ikkinchi  ostonadan 
to’rtinchi  Nil  ostonasigacha  bo’lgan  hududni  nazorat  qilgan.  Kush 
sivilizatsiyasining  keyingi  davriga  oid  markazlar  -  Kava,  Napata  va 
Meroyening  dafn  inshootlari  ushbu  sivilizatsiyaning  mahalliy 
ildizlaridan  darak  beradi.  Ushbu  hududda  mavjud  bo’lgan  oltin, 
chorvachilikni  rivojlantirish,  qimmatbaho  yog’och  navlari  va  asirlarni 
haydab ketish uchun qulay sharoit Misrni doimo qiziqtirib kelgan. Misr 
kolonizatsiyasi  davrida  Kush  madaniyati  Misr  madaniyati  bilan  juda 
yaqinlashib  ketgan,  ammo  mahalliy  an’analar  va  qarashlar  saqlanib 
qolgan.  
  XXV  sulola  davrida  endi  Misr  Kush  tomonidan  istilo  qilinadi. 
Kushlik  fir’avnlar  hukmronligiga  Ossuriya  qo’shinlarining  qudrati  va 
zarbasi chek qo’ydi. 

---

 
53 
  Shimoldan  bosqinchilarning  hujumi  xavfi  yoki  boshqa  sabab 
bilan Kush sivilizatsiyasining markazlari janubga, Napata va Meroyega 
ko’chadi.  M.a.  VI-V  asrlarda  podsho  oilasining  qarorgohi  Meroyeda 
joylashgan, ammo Napata bosh diniy markaz, podsholarning asoisiy  toj 
kiyish marosimi o’tkaziladigan joy bo’lib qolavergan.  
  Mahalliy  me’morchilik  va  san’atning  eng  yorqin  namunasi 
Musavvarat-as-Sufradagi  diniy  majmuadir.  Bu  yerda  sher  boshli 
mahalliy xudo Apedemakkka topinilgan. Ushbu yodgorlik shaklan Misr 
an’analariga  o’xshatib  barpo  etilgan,  biroq  u  mazmunan  Afrika 
madaniyatiga mansub. 
  Meroye  xatida  bitilgan  ilk  yozuvlar  m.a.  II  asrga  oid,  ammo  u 
ilgaridan  mavjud  bo’lgan.  Bu  yozuv  Afrika  qit’asidagi  eng  qadimgi 
alifboli  yozuv  bo’lib,  bevosita  Misr  iyeroglif  va  demotik  yozuvi 
ta’sirida paydo bo’lgan. 
  Meroye  madaniyati  rivojining  butun  tarixi  qadimgi  dunyoning 
buyuk  davlatlari  bilan  bog’liq  tarzda  kechgan.  Kushda  ushbu 
davlatlarning  ko’plab  an’analari  va  yutuqlari  qabul  qilingan.  Bunda 
ayniqsa Misrning ta’siri eng kuchli bo’lgan.   
  O’ziga  xos  va  betakror  Kush  madaniyati  qadimgi  Sharq 
mamlakatlarining  umumiy  madaniy  merosiga  o’z  hissasini  qo’shgan, 
Sudan xalqlarining zamonaviy madaniyati manbai bo’lib xizmat qilgan.   
  Tropik  Afrikada  temir  davriga  o’tish  bilan  bir  vaqtda  yuzaga 
kelgan,  o’ziga  xos  moddiy  va  ma’naviy  madaniyatga  ega  bo’lgan 
markazlarni shartli ravishda sivilizatsiya deb atash mumkin. Bir-biridan 
ulkan masofalar ajratib turgan, ammo o’zaro bog’liq holda rivoj topgan 
bu  qadimiy  sivilizatsiyalarga  G’arbiy  Sudan    va  unga  tutash  bo’lgan 
Saxara  hududlari,  hozirgi  Nigeriyaning  markaziy  va  janubiy-g’arbiy 
qismlari,  Lualaba  daryosining  yuqori  qismi  havzasi    (hozirgi  Zairdagi 
Shaba  viloyati),  hozirgi  Zimbabve  Respublikasining  markaziy  va 
sharqiy viloyatlari hamda Hind okeanining Afrika qirg’oqlarini kiritish 
mumkin.  Ushbu  qadimgi    sivilizatsiyalar  va  Afrikaning    o’rta  asr 
sivilizatsiyalari  -  G’arbiy  Sudanning  buyuk  davlatlari  (Gana,  Mali, 
Songai), Ife, Benin, Kongo, Zimbabve, suaxili sivilizatsiyalari orasidagi 
to’g’ridan-to’g’ri  bog’liqlik  arxeologik  tadqiqotlar  natijasida  isbotlab 
berilgan.  
G’arbiy  Sudan  va  Nigeriyada  vujudga  kelgan  sivilizatsiyalar 
ayniqsa  rivoj  topgan.  Markaziy  Afrika  o’choqlari  temir  va  mis 
metallurgiyasi,  shahar  tipidagi  yirik  manzilgohlarning  paydo  bo’lish 
vaqtiga  ko’ra  orqada  qolgan  edi.  Sharqiy  Afrika  markazi  uning 

---

 
54 
shakllkanishida  dengiz  savdosi  o’ynagan  rol  bilan  bog’liq  o’ziga  xos 
xususiyatlari bilan ajralib turgan.   
Tropik  Afrika  sivilizatsiya  o’choqlarining  bir-biridan  uzoq 
masofalar  bilan  ajratilganligi  ularning  o’rtalarida  o’rtasida  aloqalar 
o’rnatishga  to’sqinlik  qilmagan.  Bu  aloqa  G’arbiy  Sudan  va  Nigeriya 
o’chog’i, Nigeriya va Kongo havzasi o’rtasida  kuzatiladi. Arxeologik 
ma’lumotlar  hozirgi  Zimbabve,  Zambiya  va  Yuqori  Lualaba, 
shuningdek,  sharqiy  Afrika  qirg’oqbo’yi  hududlari  m.a.  II  ming  yillik 
boshlarida  o’zaro  aloqada  bo’lganligini  tasdiqlaydi.  Biroq  ularning 
ko’pchiligi,  masalan,  Nigeriya  va  Markaziy  Afrika  o’choqlari 
Afrikadan  tashqaridagi  sivilizatsiyalar  bilan  to’g’ridan  –  to’g’ri  aloqa 
bog’lash imkoniga ega bo’lmagan. 
Sahroi  Kabir  hududi  orqali    o’tgan  savdo  yo’llari  bu  yerdagi 
taraqqiyotga  o’z  ta’siri  ko’rsatdi.  Tropik  Afrikadagi  yagona  G’arbiy 
Afrika  bronza  davri  industriyasi  va  undan  so’ng  yuzaga  kelgan 
metallurgiyani  mana  shu  ta’sir  natijasi  deb  baholash  mumkin. 
Mavritaniyadagi  (Akjujta)  fransuz  olimlarining  tadqiqotlari  bu  yerda 
m.a.  VI-V  asrlarda  mis  va  bronza  davri  industriyasining  yirik  markazi 
bo’lganligini  ko’rsatib  berdi.  U  Marokash  janubida  ilgariroq  yuzaga 
kelgan metallurgiya markazi bilan bog’liq bo’lgan. 
Niger  daryosi  o’rta  oqimining  Gundam  rayoni  –  Niafunkdagi 
yodgorliklar  (dahmalar  va  megalitik  inshootlar)  esa  miloddan  oldingi 
davrdayoq  shakllangan  shahar  hayoti  an’analariga  ega  Mali 
sivilizatsiyasi bilan bog’liq.  
Malidagi  Jenna shahri xarobalarida amerikalik olimlar tomonidan 
o’tkazilgan  tadqiqotlar  bu  yerda  rivojlangan  temir  metallurgiyasi 
mavjud  bo’lganligini  ko’rsatadi.  Radiouglerod  tekshiruvlai  an’anaga 
ko’ra VIII asrda paydo bo’lgan deb hisoblanib kelingan bu shahar m.a. 
III asrda vujudga kelganligini aniqlab berdi.   
M.a.  I  ming  yillikda  Sahroi  Kabirning  suvsizlanishi  va 
ko’chmanchilarning  janubga  kirib  kelishining  kuchayishi  dehqonlarda 
bu  hujumga  qarshi  tura  oladigan  ilk  yirik  tashkiliy  siyosiy 
birlashmalarning  vujudga  kelishiga  olib  keldi.  Milodiy  III-IV  asrlar 
chegarasida  ushbu  hududdagi  eng  qadimgi  davlat  birlashmasi  bo’lgan 
Gananing vujudga kelishi aynan mana shu jarayonning mantiqiy yakuni 
bo’ldi.  
 
Qadimgi  Markaziy  Afrika  sivilizatsiyasining  Nigeriya  o’chog’i 
to’g’ridan  –  to’g’ri  G’arbiy  Afrikada  temir  industriyasi  bilan  bog’liq. 
Ushbu  o’choqning  ko’pchilik  sivilizatsiyalari  u  yoki  bu  darajada  bu 

---

 
55 
regiondagi  ilk  temir  asri  madaniyati  bo’lgan  Nok  madaniyati  bilan 
aloqador (m.a. V asr).  
Nok  sivilizatsiyasi  izlari  ilk  bor  1928  yilda  Jos  yassitog’liklarida 
ochilgan.  1943  yilda  Nok  qishlog’i  yaqinida  topilgan  haykalchalar 
uning  keng  miqyosda  o’rganilishini  boshlab  berdi.  Nok  sivilizatsiyasi 
hozirgi Nigerning markaziy va janubi-g’arbiy qismlarida, qisman Benin 
va Nigeriya hududlarida tarqalgan. So’nggi tadqiqotlar natijasida uning 
xronologiyasi  taxminan  m.a.  900  yildan  milodiy  200  yillar  bilan 
belgilanmoqda.  
Nok sivilizatsiyasi vakillari Sahroi Kabirdan janubdagi hududda ilk 
bor 
sopol 
buyumlar 
tayyorlay 
boshlagan 
va 
metallurgiya 
ko’nikmalariga  ega  bo’lib,  tosh  davridan  to’g’ridan-to’g’ri  temir 
davriga  o’tgan.  Nok  sivilizatsiyasi  vakillari  yaratgan  ajoyib  sopol  va 
bronza  haykalchalar  ushbu  madaniyatning  sof  Afrika  ildizlariga  ega 
ekanligini ko’rsatadi. Ushbu haykalchalar dafn marosimi uchun xizmat 
qilgan.  Ular  sof  badiiy  fazilatlaridan  tashqari,  an’anaviy  afrika 
haykaltaroshligida  bugungi  kungacha  saqlanib  qolgan  uslub  aks 
etganligi bilan qiziqarlidir. 
Hozirgi  yoruba  xalqining  ajdodlari  tomonidan  yaratilgan  Ife 
sivilizatsiyasining  Nok  bilan  aloqasi  mashhur  Ife  bronzalarida  o’z 
aksini  topgan.  Ifening  bronza  va  sopol  haykalchalari  juda  mukammal 
bo’lib,  antik  haykalchalarga  o’xshab  ketadi,  biroq  ularda  tasvirlangan 
odamlar negroid irqiga mansub.  
Lualaba  daryosining  yuqori  oqimlarida  ham  o’ziga  xos  qadimgi  
sivilizatsiyalar  shakllangan.  Bu  hududda  topilgan  yirik  Sanga  (m.a. 
VII-IX  asrlar)    va  Katoto  (m.a.  XII  asr)  dahmalaridagi  boy arxeologik 
topilmalar  -  mis  va  temir  buyumlar,  fil  suyagidan  tayyorlangan 
buyumlar, 
sopol 
Buyumlar 
xarakteri 
buyumlar 
mahalliy 
hunarmandchilikning yuksak taraqqiyotidan dalolat beradi. Xronologik 
jihatdan  Sanga  Lualaba  va  Zambezi  havzasi  o’rtasidagi  tovar 
ayirboshlash shakllangan davrga to’g’ri keladi.  
Hozirgi  Zambiya  va  Zimbabve  hududlarida  vujudga  kelgan  
sivilizatsiyaning  gullab-yashnashi  XII-XIII  asrlarga  to’g’ri  keladi. 
Ammo  uning  shakllanish  omillari  ancha  oldingi  davrlarga  oid.  Bu 
hududdagi  Inyango  platosidan  topilgan  mis  buyumlar  VIII-IX  asrlar 
bilan belgilanadi.  
Zimbabve  davlatining  Masvingo  viloyatida  joylashgan  Katta 
Zimbabve qadimgi Afrika shahrining ulkan tosh xarobalarian iborat. U 
shona  (bantu  guruhiga  kiruvchi  xalq)  xalqi  ajdodlarining  bosh 

---

 
56 
ibodatxonasi  va  diniy  markazi  bo’lgan  deb  hisoblanadi.  1928-29 
yillarda  ingliz  arxeologi  G.Katon-Tompson  tomonidan  o’rganilgan 
ushbu  yodgorlik  taxminan  1130  yillarda  barpo  etilgan.  Ushbu 
hududning  o’zlashtirilishi  esa  III  asrdan  boshlangan.  Qadimda  ushbu 
shahar  Monomotapa  yoki  Buyuk  (Katta)  Zimbabve,  Muene,  Mutapa, 
munxumutapa  nomlari  bilan  mashhur  davlatning  markazi  bo’lgan.    U 
hozirgi  Zimbabve  (ushbu  nom  aynan  shu  shahar  nomidan  olingan 
bo’lib, “tosh uylar”, “ibodat uylari” ma’nosini anglatadi) va Mozambik 
hududlarini o’z ichiga olgan.  
O’rta  asr  Afrika  sivilizatsiyalariga  yorqin  misol  sifatida  Suaxili 
sivilizatsiyasini ko’rsatish mumkin. I-VIII asrlar davomida shakllangan 
ushbu  sivilizatsiyaning  gullab-yashnashi  XII-XIII  asrlarga  to’g’ri 
keladi.  
Milodimiz boshlariga kelib Sharqiy Afrika allaqachon Qizil dengiz 
va  Fors  qo’ltig’i,  Janubiy  va  Janubi-sharqiy  Osiyo  bilan  savdo  va 
madaniy aloqalar bilan bog’langan edi. Suaxiliya sivilizatsiyasining ilk 
asoslari  okean  dengizchiligi  va  okean  xo’jaligiga  asoslangan.  Bu 
hududda  savdo  va  dengiz  xo’jaligi  bilan  bog’liq  holda  paydo  bo’lgan 
yirik  manzilgohlar  keyinchalik  suaxiliya  sivilizatsiyasi  uchun  xos 
bo’lgan Kilva, Mombasa kabi mashhur shahar-davlatlarga aylangan.   
Sharqiy 
Afrikadagi 
turli 
arxeologik 
tadqiqotlar 
Suaxili 
sivilizatsiyasining  gullab-yashnagan  davri  haqida  ham,  ya’ni  hudud 
tarixining musulmon davriga oid ma’lumotlar beradi.  
Shunady  qilib  VIII  asrga  kelib  Tropik  Afrika  hududida  ilk 
sivilizatsiyalarning  bir  qancha  o’choqlari  yuzaga  kelgan  va  afrika 
madaniyatlarining  keyingi  taraqqiyoti  uchun  zamin  bo’lib  xizmat 
qilgan.