маъруза соат

 
3-savolning bayoni: 
 
Qadimgi  Misr  sivilizatsiyasining  o’ziga  xosligi  va  betakrorligini 
uning tabiiy-geografik joylashuvi, Nil vodiysining nisbatan yopiqligi va 
tashqi  hujumlardan  himoyalanganligi,    fir’avnlar  hokimiyati  va  butun 

---

 
41 
ijtimoiy  tizimning  barqarorligi,  shuningdek  misrliklarning  yuqori 
turmush darajasi belgilab berdi.  
 
Misr  sivilizatsiyasiga  chuqur  konservatizm  va  an’anaviylik  xos. 
Misrliklar  o’zlarining  madaniy  qadriyatlar  tizimiga  biror  bir  yangilik 
kiritishdan qochdilar. Aksincha, ularda o’zlariga ma’lum g’oya, qonun, 
badiiy  uslublarni  asrash  va  taqlid  qilish  uzoq  asrlar  asosiy  tamoyil 
bo’lib  qoldi.  Albatta  bu    hol  yangi  unsur,  g’oya  va  uslublarni  inkor 
qilmadi,  ammo  ular  asta-sekin  paydo  bo’ldi.  Shu  sababli  Misr  ustalari 
doimo  rioya  qilgan  an’anaviylik  va  konservatizm  Misr  san’ati  uchun 
xos bo’lgan kontseptuallik va yuqori malakalilik, mohirlik, uyg’unlikni 
o’zida aks ettirib nihoyasiga yetkazib ishlangan.  
 
Misrda  din  ilk  urug’chilik  jamoalarida  vujudga  kelib,  juda  uzoq 
taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan. Diniy an’analar mustahkam va turg’un 
bo’lgan,  fetishizm,  totemizm,  ayniqsa  hayvonlarga  topinish  Misrda 
uzoq davom etgan. 
       Misr xudolarining panteoni juda katta bo’lib, u ilk davrda vujudga 
kelgan  madaniyatga  borib  taqaladi.  Misrliklarning  xudolari  hayvon 
qiyofasida  tasvirlangan.  Xudolar  mahalliy  va  umumisr  miqyosida 
e’tiqod  qilingan  ilohlarga  bo’lingan.  Oddiy  odamlarning  himoyachisi 
va homiysi bo’lgan Amonga topinish umumisr xarakteriga ega bo’lgan. 
Quyosh  xudosi  Raning  o’g’li  Gorning  yerdagi  ifodasi  sifatida  qabul 
qilinadigan,    o’limidan  so’ng  xudo  bo’lib  Osiris  bilan tenglashtirilgan 
fir’avn  shaxsini  ilohiylashtirish  alohida  o’rin  egallagan.  Yer  osti 
saltanatining podshosi Osiris butun Misrda e’zozlangan.  
Misrda fir’avn Exnaton tomonidan ilgari surilgan monoteizmning 
birinchi  tarixiy  shakli  bo’lgan  yagona  xudoga  sig’inish  konsepsiyasi 
o’z o’rnini  topmadi. 
 
Misr  dinida  u  dunyodagi  hayotga  katta  o’rin  berilgan,  o’limdan 
keyingi    hayot  bu  hayotning  davomi  deb  tushunilgan.  Inson  go’yoki, 
uch asosiy substansiya jismoniy tana, uning ma’naviy ko’rinishi («Ka») 
va uning ruhi («Ba») dan iborat. Faqat  shu uch unsurning birligi boqiy 
yashashga  imkon  beradi.  Mana  shu  boqiylikka  intilish  ko’mish 
marosimlarining  shakllanishiga,    inson  tanasini  abadiy  saqlash  uchun 
mumiyolashning paydo bo’lishiga olib kelgan.  
 
Qadimgi Misr dini san’at taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Misr 
sivilizatsiyasi  o’ziga xos, tuzilishi bo’yicha murakkab, mazmunan boy 
madaniyat  yaratdi.  Bu  jahon  madaniyati  xazinasiga  ko’plab 
durdonalarni  yetkazib  berdi.  Bular  qadimgi  Misr  yozuvi,  yozuv  uchun 
dunyodagi  ilk  material  bo’lgan  papirus,  bugungi  kungacha  saqlanib 

---

 
42 
qolgan  afsonalar,  ertaklar,  nasihatlar,  ulug’vor  piramidalar  va 
ibodatxonalar, fir’avnlar va amaldorlar dahmalaridagi suratlardir.  
 
Misrliklar  yozuvning  uch  ko’rinishidan  foydalanishgan: 
muqaddas  hisoblangan    iyeroglif  yozuv,  iyeratik  yozuv  va    demotik 
yozuv. 
 
Misrliklar  dunyoda    eng  qadimgi    qiziqarli    g’oyalar,  badiiy 
obrazlar  bilan  sug’orilgan  boy  adabiyotni  yaratdilar.  Adabiyot  uchun 
qulay omil bo’lib xalq og’zaki  ijodi xizmat qildi. Ilk  abadiy  asarlar 
m.a. IV  ming yillikda paydo bo’ldi. Ertaklar, didaktik  nasihatnomalar, 
zodagonlar    tarjimai   hollari, diniy matnlar va poetik  asarlar Qadimgi  
podsholik  davridayoq  paydo  bo’ldi.  O’rta      podsholik  davrida  
janrlarning  xilma-xilligi  ko’paydi.  Yuqori  darajada  yozilgan  prozaik   
asarlar  paydo  bo’ldi  (Sinuxet  hikoyasi).    Yangi    podsholik    davrida  
Misr adabiyoti g’oyaviy-badiiy tugallanish davrini boshdan kechirdi.  
 
Misr  adabiyotida  nasihatnoma  va  bashoratlar  didaktik  janri  
to’laroq    aks  etgan.  Nasihatnomalardan  «Ptaxotep    nasihatnomasi», 
«Gerakleopol    podshosi  Axtoyning  o’gli    Merikaraga  nasihati», 
«Fir’avn Amenxemxet I ning nasihatnomasi» kabi  asarlarda  davlatni 
boshqarish    qoidalari  bayon  qilingan.  «Axtoyning    o’gli  Dauafaga 
nasihati»da    mirzolikni  boshqa  kasblardan  afzalligi  ko’rsatiladi.  «Ani 
nasihati»,  «Amenemope  nasihati»da    turmush    ahloqi  va  an’anaviy 
ahloq qoidalari  batafsil  bayon  qilinadi.  
 
Ertaklar  Misr  adabiyotida  alohida      bir  janr  sifatida    shakllandi. 
Ulardan  eng  mashhurlari:  «Fir’avn  Xufu  va  sehrgarlar»,  «Kema 
halokatiga uchraganlar to’g’risida», «Egri va to’g’ri  to’g’risida», «Ikki 
aka-uka to’g’risida».   
 
Sivilizatsion  tuzilmaning  tarkibiy  qismi  sifatida  maorif  ilk 
sivilizatsiyalardayoq  birinchi  o’ringa  chiqqan.    Misr  sivilizatsiyasi 
savodxonlik  va  savodli  odamlarni  yuqori  qadrlagan.  Yozuv,  xudo  va 
xo’jayin  ma’nolarini  anglatuvchi  tushunchalar  bitta  iyeroglif  bilan 
ifodalangan. Kohinlar bir vaqtning o’zida olimlar ham bo’lishgan.  
 
Misr  sivilizatsiyasida  ulkan  bilim  xazinasini  yaratdi,  ammo  u  tor 
doirada  foydalanildi.  Misr  fani  asosan  matematika,  astronomiya, 
tibbiyot  yo’nalishlarida  rivojlandi.  Dunyodagi  birinchi  Quyosh 
kalendari bo’lgan Misr kalendari osmon jismlari va Nil daryosi rejimi 
asosida  tuzilgan.  Misrliklar    Quyosh  va  oy  tutilishini  oldindan  ayta 
olganlar,  yulduzlarning    aniq    xaritasini  tuzganlar,  suv  va    quyosh 
soatlarini  kashf  qilganlar,  o’nlik    tizimga  yaqin  hisobni    yaratganlar,  
qo’shish, ayirish, bo’lish va ko’paytirishni bilganlar.  

---

 
43 
 
Misr  tabiblari butun  Old Osiyoga  mashhur bo’lganlar. Bizgacha  
10  tibbiyot  papirusi  yetib  kelgan.  Tabiblar  100  ga  yaqin    kasalliklarni 
davolash    usullarini  bilganlar,  qon    aylanishi  va  yurak    faoliyati 
to’g’risida bilimga ega bo’lganlar. 
 
Fadimgi  Misr  san’ati  misrliklarning  kundalik  hayoti,  ularning 
qadriyatlari  va  estetik  qarashlarini  aks  ettiradi.  Piramidalar  Misr 
sivilizatsiyasining  ramziga  aylandi,  shaharlarning  paydo  bo’lishi  esa 
varvalik  va  sivilizatsiyaning  chegarasi  bo’lib  xizmat  qildi.  Yirik 
madaniy  markazlar  bo’lgan  Memfis,  Fiva  kabi  shaharlar  nafaqat  boy 
moddiy  madaniyatni,  balki  sivilizatsiyalashgan  jamiyatining  universal 
ma’naviy  madaniyatini  ham  yaratdi.  Misr  sivilizatsiyasining  qudrat, 
kuch  va  donishmandligini  aks  ettiruvchi  Fivadagi  Luksor  va  Karnak 
ibodatxonalari bugungi kungacha yetib kelgan.   
 
Me’morchilikda  fir’avnlarning  piramida-qabrlari,  ibodatxonalar 
qurish  ustivor  ahamiyat  kasb  etdi.  Dahmalarning  ikki  xili:  yer  usti  
dahmalari  va  qoyaga    o’yilgan  dahmalar  keng  tarqaldi.  Piramida  va 
dahmalar qurish uchun I-II  sulola fir’avnlari dafn  qilingan mastabalar  
namuna bo’lib  xizmat qildi. III  sulola  fir’avni Joser  uchun balandligi 
60 m bo’lgan zinapoyasimon ilk  piramida  mastaba  o’rnida  qurildi. IV   
sulola  fir’avni  Xufu, Xafra va Menkaura piramidasini qoyadan o’yib 
yasalgan 20 metrlik sfinks qo’riqlab turibdi. 
 
Dayr-al  Baxrdagi  malika  Xatshepsut  ibodatxonasi  va  Ramzes  III 
ning  Madinat Abudagi (Fiva) ibodatxonalari ulug’vor tarzda qurilgan. 
Yana  shunday  ibodatxonalar  qoyalarga  o’yib  yasalgan  (Ramzes  III  
ning  Nubiyadagi  Abu  Simbel  ibodatxonasi).  Yana  bir  me’morchilik 
san’ati  namunasi  podsho  saroyi  qarorgohi  monumental  shaklda 
qurilgan.  Barcha  ibodatxona  va  saroylar  rel’eflar,    boy  devoriy 
rangtasvirlar bilan  bezatilgan. 
 
Misrda  mahobatli  haykaltaroshlikning  eng  qadimgi  namunalarini 
ko’rish  mumkin.  Masalan,  Ramzes  II  ning  ulug’vor  haykali,  hayotga 
to’la Nefertiti haykalchalari.