маъруза соат

Nazorat savollari: 
1.
 
Mesopotamiya sivilizatsiyasining shakllanishida geografik omilning 
o’rniga baho bering. 
2.
 
Shumer sivilizatsiyasi ikkidaryo oralig’i sivilizatsiyasining 
taraqqiyotida qanday rol o’ynadi? 
3.
 
Mesopotamiya sivilizatsiyasining yutuqlarini sanab bering. 
 
 
4-mavzu. Qadimgi Misr sivilizatsiyasi
 
Asosiy savollar: 
1. Qadimgi Misr sivilizatsiyasining asoslari. 
2. Misr sivilizatsiyasining taraqqiyot bosqichlari. 

---

 
34 
3.  Misr  sivilizatsiyasining  yutuqlari  va  uning  jahon  sivilizatsiyaisda 
tutgan o’rni. 
 
1-savolning bayoni: 
 
Sivilizatsiya  tug’ilgan  qadimgi  markazlardan  biri  Afrikaning 
shimoli-sharqiy  qismida  shimoldan  janubga  tomon  oquvchi  sersuv  Nil 
daryosi  vodiysi  bo’lgan.  Nil  vodiysi  aholisi  o’z  yerlarini  Ta  kemet 
(Qora  yer)  deb  atashgan.  Qadimgi  yunonlar  Memfisning  nomlaridan 
biri  bo’lgan,  qiyin  talaffuz  etiladigan    Xet-ka-Ptaxni  Aygyuptos 
(Egipet)    deb  o’zgartirishgan.  Qadimgi  yunon  tarixchisi  Gerodot 
ta’rifiga ko’ra: “Misr – Nil tuhfasi”. Misr sivilizatsiyasining o’ziga xos 
xususiyatlari  ko’p  jihatdan  uning  taqdirida  ushbu  daryoning  o’ynagan 
alohida roli bilan bog’liq.  
 
Nil  daryosining  o’ziga  xos  suv  rejimi,  uning  vaqti-vaqti  bilan 
o’zanlaridan  toshi  turishi  katta  xo’jalik  ahamiyatiga  ega  bo’lgan.  Nil 
vodiysida yillab yomg’ir yog’magan, quyosh nuri yerni va o’simliklarni 
qovjiratib  yuborgan,  iyun  oyiga  kelib  daryo  kengligi  sezilarli 
kichraygan.  Ammo  iyul  oyi  boshida  daryo  toshib,  butun  vodiyni  suv 
bilan  qoplagan.  Avgust-sentyabr  oylarida  suv  toshqini  o’zining  avj 
nuqtasiga yetgan, suvning sathi 14 metrgacha ko’tarilgan. Noyabr oyida 
daryo  o’z  o’zaniga  qaytganda,  yerda  serhosil    loyqa  qolgan.  Nil 
daryosining  minglab  yillar  davomidagi  faoliyati  natijasi  bo’lgan  mana 
shu yer Misr sivilizatsiyasining boyligi va gullab-yashnashiga asosidir.    
 
Eng  qadimgi  sivilizatsiyalardan  biri  qulay  tabiiy  –  geografik 
joylashuvga,  boy  tabiiy  resurslarga  ega  bo’lgan,  savdo,  siyosiy  va 
madaniy aloqalar chorrahasida joylashgan  yerda vujudga kelgan. O’rta 
yer  dengizi  Misrni  Old  Osiyo    qirg’oqlari,  Kipr,  Egey  dengizi  orollari 
va  Bolqon  yarim  oroli    bilan  bog’lab  turgan.  Nil  daryosi  Yuqori  va 
Quyi  Misrni  hamda  butun  mamlakatni  antik  mualliflar  Efiopiya  deb 
atagan  Nubiya  bilan  bog’lab  turuvchi  kemalar  qatnovini  ta’minlovchi 
arteriya bo’lgan. 
 
Misr sivilizatsiyasini yaratgan qadimgi misrliklar Shimoli-sharqiy 
Afrikaning  turli  qabilalarining  aralashuvi  jarayonida  shakllangan. 
Misrliklar  bir  tilning  turli  lahjalarida  so’zlashganlar,  bu  esa  Misrning 
birlashish  va  yagona  davlatning  shakllanish  sur’atlariga  ijobiy  ta’sir 
ko’rsatgan.  
 
Sivilizatsiyaning  moddiy  asosini  yaratish  uchun  zarur  bo’lgan 
barcha  narsalar  Misrning  o’zida  yoki  unga  yondosh  yerlarda  mavjud 
bo’lgan.  Metallar,  xususan  mis  Arabiston  sahrolari  va  Sinay  yarim 

---

 
35 
orolidan,  oltin  Efiopiyadan,  kumush  va  temir  asosan  Kichik  Osiyodan  
keltirilgan. Qizil dengiz bo’ylaridan rux va qo’rg’oshin, Nilni g’arbdan 
sharqqa  tomon  o’rab  turuvchi  tog’lardan  chaqmoqtosh,  Qohira 
atrofidagi Tur tosh konlaridan ohaktosh, Asuan yaqinidan marmarning 
qimmatbaho navlari qazib olingan. Mamlakatning o’simlik va hayvonot 
dunyosi  ham boy bo’lib, misrliklarning xo’jalik hayotida muhim o’rin 
tutgan.   
 
Ilk  odamlar  Nilning  qayirlarida  neolit  davrlarida  paydo 
bo’lishgan.  Bu  yerga  ularni  tashqi  sharoit  boshlab  kelgan:  iqlim 
quruqlashib,  sahro  bostirib  kela  boshlagan.  Dastlab  Nil  vodiysi 
chekkalariga  joylashgan  odamlar  dehqonchilik,  chorvachilik,  ov, 
baliqchilik va termachilik bilan shug’ullanishgan. Ilk dehqon jamoalari 
m.a.  VI-V  ming  yillikda  Quyi  Misrdagi  Fayum  vodiysida  mavjud 
bo’lgan.  Fayum  manzilgohida  g’alla  ekinlari  ekilgan,  yirik  va  mayda 
qoramol boqilgan va baliq tutilgan.  
 
Vohaning  qulay  tabiiy  sharoiti  tufayli  manzilgohlar  rivojlanib, 
ularning  aholisi  turmushi  farovonlashib  borgan.  Ilk  dehqonchilik 
madaniyati  shakllangan.  Bunga  misol  tariqasida  Badariy  madaniyatini 
ko’rsatish mumkin. Yuqori Misrdagi  Badariy  madaniyati (mil. av. IV  
ming yillik) ga mansub aholi o’troq tarzda, urug’ jamosi bo’lib yashab, 
chorvachilik  va  dehqonchilik  bilan  shug’ullanganlar.    Yerga  motiga 
bilan ishlov berilib,  kichik kanallar qazilgan.  Ov va  baliqchilik ham 
shug’ullanishgan.    Badariylar  hunarmandchilik  sohasida  katta 
yutuqlarni qo’lga kiritganlar. 
 
Mis va misdan yasalgan mehnat qurollarining paydo bo’lishi bilan 
Nil vodiysini o’zlashtirish boshlangan. M.a. IV ming yillikning birinchi 
yarmida misrliklar havza sug’orish tizimini yaratishgan. M.a.  IV ming  
yillikning II   yarmida sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilikdan 
hunarmandchilik  ajralib  chiqqan.  Urug’chilik  munosabatlari  emirilib, 
ilk  ijtimoiy  tabaqalanish  yuz  bergan,  ilk  ibtidoiy  qulchilik  paydo 
bo’lgan. 
 
Mashaqqatli  kechgan  Nilni  bo’ysundirish  jarayonida  misrliklar 
hayotida  jiddiy  o’zgarishlar  sodir  bo’ldi.  Mehnat  sharoitlari  o’zgardi, 
uni  tashkil  etish  bilan  asosan  qabila  boshliqlari  va  kohinlar  
shug’ullanishgan.  Bu  esa  mulkiy  tengsizlikni  boshlab  berdi.  Har  bir 
sug’orish  xo’jaligi  insonlarni  yagona  hududiy  birlikka,  o’ziga  xos 
qo’shnichilik  jamoasiga  –  nomlarga  birlashtirdi.  Davlat    tashkil 
etilishidan oldingi davrda Misrda 40 ga yaqin shu kabi nomlar mavjud 

---

 
36 
edi. Ularning birlashtirilishi oqibatida o’zaro raqobatchi ikki podsholik 
– Yuqori va Quyi Misr vujudga keldi.   
 
Ular  o’rtasidagi  uzoq  davom  etgan  kurash  Quyi  va  Yuqori 
Misrning homiylari bo’lgan xudolar Gor va Set o’rtasida borgan kurash 
to’g’risidagi diniy afsonada o’z aksini topgan. Misr sivilizatsiyasi tarixi 
davomida  mavjud  bo’lgan  ikki  mamlakat  fir’avni  unvoni  va  davlat 
ma’muriyatining  ikkiga  bo’linishi  ham  Yuqori  va  Quyi  Misrning 
alohida  podsholik  sifatida  uzoq  muddat  mavjud  bo’lganligini  
ko’rsatadi. Misrning bu ikki qismining birlashishi bilan ularning ramzi 
bo’lgan  qizil    va  oq  ranglardan  iborat  toj  Misr  sivilizatsiyasining 
yakuniga qadar podsholik ramziga aylandi.  
 
Har ikkala podsholik butun mamlakatda hukmronlik uchun kurash 
olib  borar  ekan,  o’z  navbatida  iqtisodiy  jihatdan  bir-birini  to’ldirgan. 
Yuqori  Misr  dehqonchilikning  markazi  bo’lgan  bo’lsa,  Quyi  Misr  – 
chorvachilik, uzumchilik va bog’dorchilik markazi edi.