Ma'ruza "Sanoatda axborot texnologiyalarini qo’llash" faniga kirish

Ma'ruza-1. “Sanoatda axborot texnologiyalarini qo’llash” faniga kirish.
“Sanoatda axborot texnologiyalarini qo’llash” faniga kirish.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng 1993-yilda ilk bor «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi va shu asosda barcha sohalarda, shu jumladan oliy ta’limda ham kompyuterlashtirish jarayonlariga keng yo‘l ochildi va imkoniyatlar yaratildi.

Hozirgi vaqtda mehnat unumdorligini o‘stirish, mahsulot sifatini yaxshilash, bozorda mavjud bo‘lgan turli xil talablarni qondirish va tezkor e’tiborga olish, ilm-fanning ishlab chiqarish tarmoqlarini, ayniqsa, elektronika, hisoblash texnikasi, telekommunikatsiya vositalarini ishlab chiqarishni rivojlantirish muammolarini keltirib chiqaradi.

Shu kabi muammolar yechimining topilishi axborotlashtirish jarayonlarini tezlashtirishga sharoit yaratib, uning ulkan imkoniyatlaridan samarali foydalanishni, bozor munosabatlari iqtisodiyotining o‘ta muhim mezoni bo‘lgan raqobatchilikning ta’sirini kuchaytirishda katta ahamiyatga ega boiadi. Axborotlashtirish zamonaviy dunyo taraqqiyotining eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanib, jahon fan-texnikasining iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot yutuqlarini o‘zida mujassamlashtiradi.

«Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari» fanining maqsadi - talabalarda kompyuter texnika va dasturlarida ishlash, Internet tarmog‘idan yanada samarali foydalanish, iqtisodiy-moliyaviy axborotlarni shakllantirish, saqlash, uzatish va ular bilan jarayonlar olib borish, ya’ni, ishlov berish hamda shular asosida masala qo‘yib uni yechish ko'nikmalarini va iqtisodiy-moliyaviy sohalarda joriy qilingan axborot texnologiyalari to‘g‘risida bilimlar berishdan iborat.

«Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari» fanining predmeti — kompyuter va axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish, amaliyotda qo‘llash jarayonlari, moliyaviy sohalarga joriy qilingan axborot texnologiyalari to‘g‘risidagi bilimlar hisoblanadi.

Axborot texnologiyasi iqtisodiy masalalarni hal qilishda quyidagi asosiy jarayonni o‘z ichiga oladi:

1. Axborotni yig‘ish va ro‘yxatdan o‘tkazish.

2. Axborotni qayta ishlash, joyiga uzatish.

3. Ma’lumotlarni kodlashtirish.

4. Ma’lumotlarni saqlash va izlash.

5. Iqtisodiy axborotlami qayta ishlash.

6. Axborotni chop etish va axborotdan foydalanish.

7. Qaror qabul qilish va boshqaruv ta’sirini ishlab chiqish.

Ma’lumki, iqtisodiy axborot hamma jarayonlaming yuzaga kelishida ishtirok etadi, lekin qator holatlarda ba’zi jarayonlar ishtirok etmaydi. Ularning amalga oshirilishi har xil bo‘ladi. Shu o'rinda ba’zi jarayonlar qaytarilishi mumkin.

Jarayon tarkibi, ularning shakllanishi va muhim xususiyati ko‘p jihatdan iqtisodiy obyektga bog‘liq.

Ma'ruza-2. Axborot texnologiyalarning infratuzilmasi
Axborot texnologiyalarning infratuzilmasi
Ixtiyoriy komp’yuterning asosiy qismlari - bu mikroprotsessor va xotira.

Dastlabki komp’yuterlarda ma`lumotlar va dasturlarni saqlash imkoniyati yo`q edi. 1945 yil Amerikalik fizik, matematik Djon fon Neyman komp’yuterda ularni xotirada saqlash mumkinligi haqidagi fikrni olg’a surdi.

EHM tuzilishining umumiy tamoyillarini ishlab chiqdi va unda ikkilik sanoq tiimlaridan foydalanish g’oyasini ilgari surdi. Bu tamoyil hisoblash texnikasi tarixida keskin burilish yasadi va fan – texnikaning turli sohalarining jadal rivojlanishiga turtki bo`ldi. Shu bois zamonaviy komp’yuter tuzilishining asoslari Fon Neyman tamoyili asosida deb yuritiladi.

Fon Neyman tamoyiliga ko`ra komp’yuter quyidagi qismlardan tashkil topgan bo`lishi lozim:

§ Protsessor, u arifmetik mantiqiy va boshqaruv qurilmasidan tuzilgan bo`lib, arifmetik mantiqiy amallarni bajaradi hamda boshqaruv qurilmasi yordamida dasturning bajarilish jarayonini tashkil qiladi va qurilmalarni boshqaradi;

§ Xotira qurilmasi – dastur va ma`lumotlarni saqlaydi;

§ Kiritish va chiqarish qurilmalari – ma`lumotlarni kiritish va chiqarishni ta`minlaydi.

Quyidagi jadvalda yuqoridagi rasmda keltirilgan har bir shinalarning vizifalari keltirilgan.

Shinalar komp’yuter tarkibidagi qurilmalar o`rtasida ma`lumot almashinuvini ta`minlaydi va shu bilan birga boshqaruv signallarini yuboradi.

Shina turlari

Shina vazifasi

Signalning yo`nalganligi

Manzillar shinasi

Protsessor va xotira manzillari o`rtasidagi signallarni uzatadi

Bir tomonlama yo`nalgan

Ma`lumotlar shinasi

Protsessor, xotira hamda kiritish-chiqarish qurilmalari o`rtasida ma`lumotlarni uzatadi

Ikki tomonlama yo`nalgan

Boshqaruv shinasi

Barcha harakatlarni boshqaruvchi signallarni uzatadi (Masalan, ishga tushirish, o`qish, yozish)

Bir tomonlama yo`nalgan

Xotira va ma`lumotlarni saqlash qurilmalari

Asosiy xotira o’z navbatida tezkor (RAM) va doimiy (ROM) turlarga bo’linadi.

Ma'ruza-3. Iqtisodiyotda foydalaniladigan dasturiy mahsulotlar
Iqtisodiyotda foydalaniladigan dasturiy mahsulotlar
Dasturiy ta`minot - kompyutеrning ikkinchi muhim qismi bo`lib, u ma`lumotlarga ishlov bеruvchi dasturlar majmuasini va kompyutеrni ishlatish uchun zarur bo`lgan hujjatlarni o`z ichiga oladi. Dasturiy ta`minotsiz har qanday kompyutеr bamisoli bir parcha tеmirga aylanib qoladi.

Dasturiy ta`minot (Software - DT) dеb SHK tomonidan bajariladigan aniq bir buyruqlar kеtma-kеtligining majmuasiga aytiladi.

Dasturiy ta`minot shuningdеk DTni loyihalashtirish va yaratish bilan bog`liq quyidagi masalalar bilan shug`ullanadi:

- dasturlarni sinash va to`g`riligini isbotlash usullari;

- dasturlarning ishlashi sifatini tahlillash va hujjatlashtirish;

- dasturlarni loyihalash tехnologiyalari;

- dasturlarni loyihalash jarayonlarini yеngillashtiruvchi dasturiy vositalarni yaratish va ulardan foydalanish.

Dasturiy ta`minot - kompyutеr tizimining ajralmas tarkibiy qismidir. DT tехnik vositalarning mantiqiy davomidir. Muayyan kompyutеrlarning qo`llanish sohasi uning uchun yaratilgan DT bilan aniqlanadi.

Zamonaviy kompyutеrlarning dasturiy ta`minoti o`yin dasturlaridan tortib to ilmiy dasturlargacha bo`lgan millionlab DTlarni o`z ichiga oladi.

Zamonaviy aхborot tехnologiyalarining gurkirab rivojlanishi va uni qo`llash sohasining kеngayishi DTlarning jadal rivojlanishiga olib kеldi. Shuni ta`kidlash kеrakki 1990-yilda jahon jamiyatida DTga 100 mln. AQSH dollaridan ziyod mablag` sarflangan. Bunda DT rivojlanishi yo`nalishi shuni ko`rsatadiki, harakatlar tеndеnsiyasi yiliga 20% o`sib bormoqda. Hozirgi ko`pchilik DTlar dunyodagi yеtakchi kompaniya Microsoft tomonidan yaratilmoqda.

Aхborot tizimlarining DTi dеganda, hisoblash tехnikasi vositalar bilan ma`lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan foydalanish uchun dasturiy va hujjatli vositalarni jamlash tushiniladi.

Kompyutеrning tехnik va dasturiy ta`minoti orasida bog`lanish qanday amalga oshiriladi? Avvalo ular orasidagi bog`lanish intеrfеys dеb atalishini bilib olishimiz lozim. Kompyutеrning turli tехnik qismlari orasidagi o`zaro bog`lanish - bu, tехnik intеrfеysi, dasturlar orasidagi o`zaro bog`lanish esa - dasturiy intеrfеys, tехnik qismlari va dasturlar orasidagi o`zaro bog`lanish - tехnik - dasturiy intеrfеys dеyiladi.

SHKlar haqida gap kеtganda kompyutеr tizimi bilan ishlashda uchinchi ishtirokchini, ya`ni insonni (foydalanuvchini) ham nazarda tutish lozim. Inson kompyutеrning tехnik, ham dasturiy ta`minotlari bilan muloqotda bo`ladi. Insonning dastur bilan va dasturni inson bilan o`zaro muloqoti - foydalanuvchi intеrfеysi dеyiladi.

Ma'ruza-4. Zamonaviy matn redaktorlari

Zamonaviy matn redaktorlari
Matn muharrirlari nima va ular qanday ishlarni bajarishga imkon beradilar? Nega ularning bir qancha turlari mavjud va ular bir-biridan nimasi bilan farq qiladi? Zamonaviy m atn muharrirlaridan qanday ishlarni bajarishni talab qilish mumkin?

Bu muammolami bilish va to‘g‘ri hal qilish matn muharrirlarini to‘g‘ri tanlash hamda ishlatish uchun asos boiib xizmat qiladi. Chunki sizning nima ish bilan mashg‘ulligingiz tegishli matn muharriri tanlashni taqozo qiladi.

Har bir kompyuterdan foydalanuvchida u yoki bu hujjatlami xat, maqola, xizmat hujjatlari, hisobotlar, reklama materiallarini tayyorlash ehtiyoji tugilishi mumkin. Albatta bu hujjatlami kompyuter yordamisiz ham tayyorlash mumkin. Lekin xususiy kompyuterlar paydo bo‘lishi bilan ular yordamida hujjatlami tayyorlash soddalashdi. Hujjatlami tayyorlash uchun kompyutemi ishlatganda kiritish yoki tuzatish kerak bo‘lgan hujjat matni ekranda hosil bo‘ladi va foydalanuvchi dialog tartibida unga o‘zgartishlar kiritishi mumkin. Hamma o‘zgartishlar kompyuter ekranida darhol ko‘rinadi va keyin matnni qog'ozga bosib chiqarganda foydalanuvchi kiritgan o‘zgartishlar hisobga olingan holda chiroyli ko‘rinishli matn hosil boladi. Foydalanuvchida bir qancha qulayliklar tug‘iladi. Masalan, hujjatning tayyor bir qismini boshqa joyga ko'chirib o'tkazish, matnning ma’lum bir qismini ajratib ko‘rsatish uchun turli shriftlardan foydalanish, tayyor hujjatni keraklicha nusxada bosib chiqarish va hokazo.

Matnlami kompyuterda tayyorlashning qulayligi va samaradorligi hujjatlami qayta ishlashga moijallangan bir qancha dasturlaming yaratilishiga sabab boladi. Bunday dasturlar «matn muharriri» deb ataladi (Word Processors). Bu dasturlaming imkoniyati turlicha, ya’ni sodda tuzilishli kichik hujjatlami tayyorlashga moijallangan dasturlardan tortib, kitob va jumallami to liq nashrga tayyorlashga moijallangan dasturlargacha mavjud. Matn muharrirlarida qanday ishlami amalga oshirish mumkin, qanday qilib tayyor matnlarga kerakli o‘zgartirishlarni kiritish va uni tahrirlash mumkin? Matnda xatolarga y o l qo‘yilsa, matn muharriri uni tuzatishga imkon beradimi? Grammatik, orfografik va stilistik xatolar qanday qilib matn muharriri yordamida tuzatilishi mumkin? Matn muharrirlari bir tildan boshqasiga taijima qilishga imkon beradimi? Ushbu muammo va savollar haqida yaxshilab fikrlang va topganlaringizni boshqalar bilan bolishing. So‘ngra materialning qolgan qismiga o‘tishingiz mumkin.

Ma'ruza-4. Zamonaviy matn redaktorlari
Zamonaviy matn redaktorlari
Matn muharrirlari nima va ular qanday ishlarni bajarishga imkon beradilar? Nega ularning bir qancha turlari mavjud va ular bir-biridan nimasi bilan farq qiladi? Zamonaviy m atn muharrirlaridan qanday ishlarni bajarishni talab qilish mumkin?

Bu muammolami bilish va to‘g‘ri hal qilish matn muharrirlarini to‘g‘ri tanlash hamda ishlatish uchun asos boiib xizmat qiladi. Chunki sizning nima ish bilan mashg‘ulligingiz tegishli matn muharriri tanlashni taqozo qiladi.

Har bir kompyuterdan foydalanuvchida u yoki bu hujjatlami xat, maqola, xizmat hujjatlari, hisobotlar, reklama materiallarini tayyorlash ehtiyoji tugilishi mumkin. Albatta bu hujjatlami kompyuter yordamisiz ham tayyorlash mumkin. Lekin xususiy kompyuterlar paydo bo‘lishi bilan ular yordamida hujjatlami tayyorlash soddalashdi. Hujjatlami tayyorlash uchun kompyutemi ishlatganda kiritish yoki tuzatish kerak bo‘lgan hujjat matni ekranda hosil bo‘ladi va foydalanuvchi dialog tartibida unga o‘zgartishlar kiritishi mumkin. Hamma o‘zgartishlar kompyuter ekranida darhol ko‘rinadi va keyin matnni qog'ozga bosib chiqarganda foydalanuvchi kiritgan o‘zgartishlar hisobga olingan holda chiroyli ko‘rinishli matn hosil boladi. Foydalanuvchida bir qancha qulayliklar tug‘iladi. Masalan, hujjatning tayyor bir qismini boshqa joyga ko'chirib o'tkazish, matnning ma’lum bir qismini ajratib ko‘rsatish uchun turli shriftlardan foydalanish, tayyor hujjatni keraklicha nusxada bosib chiqarish va hokazo.

Matnlami kompyuterda tayyorlashning qulayligi va samaradorligi hujjatlami qayta ishlashga moijallangan bir qancha dasturlaming yaratilishiga sabab boladi. Bunday dasturlar «matn muharriri» deb ataladi (Word Processors). Bu dasturlaming imkoniyati turlicha, ya’ni sodda tuzilishli kichik hujjatlami tayyorlashga moijallangan dasturlardan tortib, kitob va jumallami to liq nashrga tayyorlashga moijallangan dasturlargacha mavjud. Matn muharrirlarida qanday ishlami amalga oshirish mumkin, qanday qilib tayyor matnlarga kerakli o‘zgartirishlarni kiritish va uni tahrirlash mumkin? Matnda xatolarga y o l qo‘yilsa, matn muharriri uni tuzatishga imkon beradimi? Grammatik, orfografik va stilistik xatolar qanday qilib matn muharriri yordamida tuzatilishi mumkin? Matn muharrirlari bir tildan boshqasiga taijima qilishga imkon beradimi? Ushbu muammo va savollar haqida yaxshilab fikrlang va topganlaringizni boshqalar bilan bolishing. So‘ngra materialning qolgan qismiga o‘tishingiz mumkin.

Ma'ruza-5. Jadval redaktorlardan iqtisodiy masalalarni yechish jarayonida foydalanish
Jadval redaktorlardan iqtisodiy masalalarni yechish jarayonida foydalanish
Ma’lumki, WORD matn muharririda ham jadvallar chizish va ular bilan ishlash mumkin edi. Lekin shunga qaramasdan yana bitta amaliy dastur - jadval protsessorlari yaratilib, ular jadvallar bilan ish olib borishga ixtisoslashgan. Bir fikrlab ko‘ringchi, nima uchun bunday dasturlar ishlab chiqarish zarur bo‘lib qolgan va nega bunday dasturlar turli mutaxassislar orasida katta muvaffaqiyatga erishgan?

Saksoninchi yillar boshidan boshlab iqtisodiy masalalarni yechishga moijallangan maxsus dasturlar yaratila boshlandi. Bunday dasturlar jadval protsessori, variatsion jadval, elektron jadval kabi nomlar bilan yuritila boshladi. Bu dasturlar asosan jadval ko‘rinishidagi masalalami yechishga qulay bo‘lib, iqtisodiy masalalami yechishdagi barcha xususiyatlami hisobga oldi va rivojlandi. Hozirgi paytda ularning bir necha turlari mavjud boiib, har birining o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari bor. Masalan, Supercalk, Quattro Pro, Excel shular jumlasidandir. Lekin shunga qaramasdan, hozirgi paytda eng keng tarqalgan va ishlatiladigan jadval protsessori Excel boiib, u Microsoft Office turidagi dasturiy ta’minotning ajralmas qismi hisoblanadi. Ushbu dastur jadvalli hisob-kitoblar bilan bog’liq deyarli barcha masala va muammolami hal qila oladi, shuning uchun ham u turli soha mutaxassislari uchun eng kerakli dasturlardan biri sanaladi.

Jadval tuzishda ishlatiladigan asosiy usullar tartibi. Yacheyka guruhlarini belgilang. Alohida yacheykalar sichqonchaning chap tugmasini bosish bilan belgilanadi. Bir necha yacheykani belgilash uchun belgilash maydoni yuqoridagi chap burchak boshini sichqonchaning tugmachasini bosgan holda manipulyatomi maydonning oxiriga keltirish kerak. Belgilash maydonini bekor qilish uchun belgilanmagan yacheykada sichqoncha tugmasini bosish kerak. Bir nechta yacheykani klaviatura yordamida belgilash uchun yacheyka ko‘rsatkichini, Shift tugmasini bosgan holda boshlang‘ich maydon yacheykasiga olib kelish va butun maydoncha kursorni boshqarish tugmasi bilan belgilash mumkin. Jadvalning bir ustuni yoki satri shu satr yoki ustun sarlavhasida joylashgan raqamini bosish bilan belgilanadi. Bir necha satr yoki ustunlami belgilash uchun birinchi satr (ustun) raqamini bosish zarur. So‘ng sichqonchani bosgan holda manipulyatomi kerakli pozitsiyaga siljitasiz. Noto‘g‘ri harakatni bekor qilib, jadvalning oldingi tuzilishini (tarkibini) tiklang. Oxirgi bajarilgan harakatni Edit (tahrirlash) menyusidagi Undo (bekor qilish) buyrugl orqali yoki Ctrl-Z klavishli kombinatsiya orqali bekor qilish mumkin. Buyruqni bajarib, Redo o‘zgartirish tasdiqlaganlaridan so‘ng, jadvalga yana o ‘zgartirishlar kiritish mumkin va hokazo. Yuqoridagi harakatlarni Edit (tahrir qilish) menyusidagi Repeat (takrorlash) buyrug‘i orqali takrorlash mumkin, yoki F4 tugmasini yoki piktogrammani bosish bilan ham shu ishni bajarish mumkin. Berilganlami jadvalning yangi joyiga ko‘chirasiz.

Kerakli guruh katakchalarini belgilang va Edit menyusida ichidagi Clear (tozalash) kichik menyuni ochasiz. Unda quyidagi buyruqlar bor: All (hammasi) — berilganlami o‘chiradi va katakchalar formatini bekor qiladi; Formats (formatlar) - faqat katakchalar formatini bekor qiladi; Contents (tarkibi) — faqat katakchalar ichidagi berilganlami bekor qiladi; Notes (sharhlash) — faqat katakchaga tegishli sharhni bekor qiladi; shuningdek Clear content (berilganni bekor qilish) bekor qilish buyrug‘ini ishlatish mumkin. U kontekst menyuda joylashgan. Jadvalga sonli belgilami kiriting va ularni mos formatda keltiring. Awal 2 katakchani belgilab oling, 1-katakda keltirilgan sonlar formatiga o‘zgartirish kiritish kerak. Keyin unda Format Cells (katakchalami formatlash) buyrug‘ini yoki Format (format) menyusidagi Cele (katakcha) direktivasini chiqarishingiz mumkin. Ochilgan Format Cells (katakchani formatlash) muloqot darchasida kerakli opsiyalami bo‘limlardan tanlang. Category (kategoriya) - bu yerda formatlaming turli xil turlari keltirilgan. Format Codes (formatlar kodlari) — bu yerda tanlangan format turlari kodlari bor.