Ma’ruza matnlari

 
O‘zlashtiriladigan tushunchalar: 
ilmiy  bilish,  fahmiy  (empirik)  bilish,  nazariy  (idrokiy,  mantiqiy,  ratsional)  bilish,  zohiriy 
belgi,  botiniy  belgi,  empirik  yondashuv,  nazariy  yondashuv,  муносабат,  UMIS  va  AHVO, 
WPm 
 
1.  “Hozirgi o‘zbek tili” fani ob’yekti va predmeti. 
O‘quv  fanining  avvalgi  nomi  (“Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tili”)  XX  asrning 
ikkinchi  yarmida  yetakchilik  qilgan,  asosiy  maqsadi  o‘zbek  adabiy  tili 
me’yorlarini yaratish, ona tili ta’limi uchun lingvistik material va tavsiyalarni 
ishlab  chiqish  bo‘lgan  o‘zbek  formal  tilshunosligi  ta’siri  ostida  shakllangan 
bo‘lib,  an’ana  sifatida  o‘quv  rejasidan  o‘quv  rejasiga  ko‘chib  kelayotgan  edi. 
Zero,  jamiyat  oldida  ommaviy  savodxonlikni  ta’minlash,  adabiy  tilni 
ommalashtirish, xalqning yozma yodgorliklarini nashr etish va yoyish, ta’limni 
zamonaviy usullar asosida yo‘lga qo‘yish kabi  amaliy vazifalar turgan paytda 
eng samarali va qulay lingvistik  tavsif va ta’lim yo‘li formal usul bo‘lishi lozim 
edi.  Shuning  uchun  jahonning  barcha  ilg‘or  mamlakatlari  tilshunosligida  XIX 
asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  bu  ilmiy  yo‘nalish  keng  ommalashdi. 
O‘zbek  tilshunosligida  bunday  yo‘nalishga  Abdurauf  Fitrat,  Elbek,  Qayum 
Ramazon  kabilar  tomonidan  asos  solingan  bo‘lsa-da,  uning  keng  va  izchil 
ommalashishi  tilshunos  Ayub  G‘ulomov  faoliyati  bilan  bog‘liq.  Bu  davr 
tilshunosligi  o‘zbek  adabiy  tili  (aniqrog‘i,  nutqi)  meyorlarini  tadqiq  qilish 
davrini bosib o‘tdi va keyinchalik adabiy  nutq meyorlarini ta’lim oluvchilarga 
singdirish  o‘rta  umumiy  va  o‘rta  maxsus  ta’lim  zimmasiga  yuklatildi.  Shu 
boisdan  akademik  litseylarda  bu  vazifani  ta’lim  bosqichlariaro  bog‘lanishga 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
4 
qo‘yilayotgan    takroriylikdan  xolilik  va  uzviy  aloqadorlik  talabi  asosida 
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” o‘quv predmeti o‘z zimmasiga oldi.  
XX  asrning  oxirgi  choragida  davr,  maqsad  va  vazifalar  tubdan  o‘zgardi, 
tilshunoslik,  ijtimoiy  ehtiyoj  natijasi  o‘laroq,  sistem-struktur  tahlil  usullariga 
o‘tdi,  o‘zbek  tilida  lison  va  nutqni  izchil  farqlash  asosida  tilimizning  lisoniy 
sistemasi  –  lisoniy  birliklari  va  munosabatlarini  tadqiq  qilish  –  lisoniy 
imkoniyatlarni  ochish  ustuvorlashdi.  Tilga  tafakkurni  shakllantiruvchi  va 
rivojlantiruvchi,  nutqiy  muloqotda  son-sanoqsiz  shakl  va  ko‘rinishlarda 
voqelanadigan, har bir voqelanish ko‘rinishi o‘ziga xos maqsad va vazifalarga 
ega  bo‘lgan  imkoniyatlar  xazinasi  sifatida  munosabatda  bo‘lish  kuchaydi. 
Shuning  uchun  ushbu  darslikda  o‘zbek  tilini  sistem-struktur  usul  asosida 
o‘rganadigan nazariy tilshunoslikning milliy ko‘rinishi – substansial yo‘nalish 
xulosalari  aks  etganligi  sababli  u  an’anadagidan  farqli  ravishda  “Hozirgi 
o‘zbek tili” degan nom oldi.  
Bugungi  kunda  dunyo  miqyosida  filologiya  bakalavri  uch  yo‘nalishda 
tayyorlanmoqda: 
1) nazariy filologiya; 
2) pedagogik filologiya; 
3) amaliy filologiya. 
Mamlakatimizda  bu  yo‘nalishlardan  nazariy  va  pedagogik  filologiya 
yo‘nalishi bo‘yicha bakalavrlar tayyorlanmoqda. 
Nazariy  filologiya  bakalavri,  asosan,  ilmiy  tadqiqot  sohasiga 
yo‘naltirilganligi  bois,  ular  til  strukturasi  bilan  tanishtiriladi.  Shuning  uchun 
ham  o‘zbek  tili  bo‘yicha  filologiya  bakadavriatida  o‘zbek  tili  “Hozirgi  o‘zbek 
tili”  mazmunida  o‘qitiladi.  Pedagogik  filologiya  yo‘nalishida  esa  ixtisoslik 
xususiyatdan  kelib  chiqqan  holda  o‘zbek  tili  adabiy  meyorlarining  ilmiy 
asoslarini  o‘rgatishga  mo‘ljallangan  “Hozirgi o‘zbek  adabiy tili”  kursi  o‘tilishi 
rejalashtirilgan.  “Hozirgi  o‘zbek  tili”  va  “Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tili”  o‘quv 
predmetlarini  shu  yo‘sinda  farqlamoq  lozim.  Alohida  ta’kidlash  kerakki, 
o‘zbek  tili  strukturasi  talqini  adabiy  til  birliklari  asosida  olib  borilishi  ham 
mantiqan  to‘g‘ri.  Zero,  har  qanday  lisoniy  struktura  til  birliklarining  adabiy 
variantlari  asosida  tushuntirilishi  ta’lim  oluvchilarning  turli  sheva  vakillari 
ekanligidan kelib chiqadi.  
Hozirgi  o‘zbek  tili  substansial  yo‘nalishdagi  tadqiqotlar  H.Ne’matov, 
A.Abduazizov,  E.Begmatov,  Sh.Bobojonov,  O.Bozorov,  I.Madrahimov, 
N.Mahmudov,  B.Mengliyev,  S.Muhamedova,  M.Narziyeva,  G.Ne’matova, 
A.Nurmonov,  Sh.Orifjonova,  Sh.Rahmatullayev,  R.Rasulov,  R.Safarova, 
B.Qilichev,  S.G‘iyosov,  N.Shirinova,  Z.Yunusova,  N.Vohidova  kabi  tilshunoslar 
tomonidan olib borilgan.  
O‘zbek 
substansial 
tilshunosligi 
A.Fitrat, 
A.G‘ulomov, 
yetuk 
namoyandalari  va  takomillashtiruvchilari  F.Abdullayev,  G‘.Abdurahmonov, 
M.Asqarova,  O.Azizov,  A.Borovkov,  A.Hojiyev,  S.Ibrohimov,  F.Kamolov, 
S.Karimov,  A.Kononov,  M.Mirtojiyev,  M.Mirzayev,  A.Muxtorov,  R.Qo‘ng‘urov, 
I.Rasulov, 
V.V.Reshetov, 
U.Tursunov, 
F.Ubayeva, 
S.Usmonov, 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
5 
Sh.Shoabdurahmonov 
kabilar 
asoschilari 
bo‘lgan 
o‘zbek 
formal 
tilshunosligining  bevosita  davomidir  va  unga  asoslanishi  sababli  reallik, 
obyektivlik  –  lisoniy  birliklarning    nutqiy  voqelanish  ko‘rinishlari  va 
xususiyatlari  tavsifida  1950–80-yillarda  amalda  bo‘lgan    darslik  va 
qo‘llanmalarga tayanadi.  
“Hozirgio‘zbek  tili”  fanining  maqsadi  o‘zbek  tili  substansial 
xususiyatlarining hozirgi holatini lison va nutq farqlanishi nuqtayi nazaridan 
tavsiflashdan iborat. 
Substansial  tahlilning  bosh  tamoyili  asosida  o‘zbek  tili  qurilishini 
yoritishda lisoniy birliklarga umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab (UMIS) va 
ularning  voqelanishi  natijasida  hosil  bo‘lgan  nutqiy  birliklarga  alohidalik, 
hodisa, voqelik, oqibat (AHVO) sifatida munosabatda bo‘linadi. UMIS va AHVO 
tushunchalari  sun’iy  qisqartmalar  emas,  balki  o‘ta  muhim  ilmiy-falsafiy  va 
metodologik  umumiylik,  ta’lim  oluvchini  ashyoviy    fikrlashdan  uzib,  unda 
dialektik  tafakkur  malakalarini  hosil  qildirishning  muhim  vositalaridan. 
Gnoseologiya  (bilish  nazariyasi)dan  ma’lumki,  xususiylik  umumiylikka 
(demak,  alohidalik/xususiylik    umumiylikka,  hodisa  mohiyatga,  voqelik 
imkoniyatga,  oqibatsababga)  nisbat  berilmaguncha,  u  ta’riflangan, 
tavsiflangan, o‘rganilgan  deb sanalishi mumkin emas. Shuning uchun lisoniy 
imkoniyatlar  tilshunosligi  bo‘lgan  substansial  tahlilda  bular  yuksak 
umumiylikka ega bo‘lgan kategorial tushunchalar sifatida juda muhim.