Ma’ruza matnlari

 
 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
100 
12- ma’ruza 
 
LEKSEMADA SHAKL VA MAZMUN. LEKSEMA SEMEMASINING 
TARKIBI 
 
Reja: 
1.  Leksemada shakl va mazmun dialektikasining o‘ziga xosligi. 
2.  Sememaning xususiyatlari. 
3.  Semema va tushuncha munosabati. 
4.  Serqirralikning leksema semantik strukturasida namoyon bo‘lishi. 
5.  Leksema sememasining tarkibi. 
 
Kalit tushunchalar 
lison, nutq, lisoniy birlik, nutqiy birlik, leksema, so‘z, shakl, mazmun 
 
O‘zlashtiriladigan tushunchalar 
nomema, sonema, semema
 
 
1.  Leksemada  shakl  va  mazmun  dialektikasining  o‘ziga  xosligi. 
Barcha  narsalar  shakl  va  mazmun  yaxlitligidan  iborat  dialektik  butunlik 
bo‘lganligi  kabi  leksema  ham  tashqi  va  ichki  jihatdan  tashkil  topadi. 
Leksemaning  tashqi  qobig‘i  nomema  deb  ataladi.  Nomemaгрек  тилидан 
morfema,  sonema,  leksema,  semema  so‘zlariga  qiyosan  yasalgan.  Sonema 
morfemalarning  tovush  qobig‘ini  anglatsa,  nomemadeganda  leksemaning 
moddiy tomonini tashkil etgan nutq tovushlari nazarda tutiladi. Masalan, kitob 
leksemasining tashqi tomoni k + i + t + o + b tovushlari yig‘indisi. Albatta, bu 
tovushlarning  shunchaki  yig‘indisi,  to‘plami  emas,  balki  unli  va  undosh 
tovushlardan iborat fonetik butunlik, sistemadir.  
Shu  o‘rinda  bir  narsaga  alohida  e’tibor  qilish  lozim.  Ma’lumki,  lisoniy 
birlik  moddiylikdan  xoli  deya  talqin  qilinadi.  Shunga  ko‘ra,  leksema  ham, 
boshqa  lisoniy  birliklar  kabi  moddiylikka  ega  bo‘lmasligi  lozim.  Chunki  u 
to‘laqonli  lisoniy  birlik.  Demak,  moddiylik  so‘zi  bu  o‘rinda  bevosita  sezgi 
a’zosiga  ta’sir  qiladigan  deya  jo‘nlashtirilmasligi  lozim.  Yoki  shakl  deganda 
moddiy  ko‘rinishga  egalikkina  tushunilmaydi.  Biror  narsa  haqida  o‘ylar 
ekanmiz,  ongimizda  uning  tashqi  qiyofasini  tasavvur  qilgan  holda 
boshqalaridan  ajratamiz.  Narsaning  ongdagi  qiyofasi  ham  shakl  deyiladi. 
Nomema kishi biror leksema haqida o‘ylaganda, ichki nutqda yaqqol ma’lum 
bo‘ladi. Voqelangan tashqi nutqda bu shakl haqiqiy, real moddiy qiyofa kasb 
etadi.  Demak,  ongdagi  leksemaning  shakliy  tomoni  sezgi  a’zolaridan 
tashqarida,  unga  ta’sir  qilmaydigan  holatda  bo‘lsa,  leksema  nutqiy 
voqelanganda  so‘zga  aylanadi,  moddiy  bo‘lmagan  shakl,  ya’ni  nomema 
moddiylik kasb etadi, sezgi a’zosi bilan his qilinadigan bo‘ladi. 
Leksemaning ichki, mazmuniy tomoni semema deyiladi. Semema грекча 
σημαίυω  so‘zidan  olingan  bo‘lib,  “ifodalayman”  degan  ma’noni  bildiradi.  U 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
101 
tilda  fonema,  morfema,  leksema  so‘zlariga  o‘xshash  shaklda  qabul  qilingan.  
Семема  ongda  aks  etgan  narsa,  belgi,  miqdor,  harakat  kabi  tushunchaning 
leksemada  mujassamlashgan  ko‘rinishi.  Boshqacha  aytganda,  semema  –
leksemaning ichki jihati.