Ma’ruza matnlari

shug‘ullanuvchi  shaxs  oti]  qolipi  hosilasi.  Ammo  ishchi  leksemasi  bu 
qolipdan uzoqlashib, undagi o‘zak va qo‘shimcha yaxlit holga kelgan, ya’ni bu 
leksema hozir yuz berayotgan nutqiy jarayonda yasalmagan. Kitobchi so‘zi esa 
mazkur  qolip  asosidagi,  undan  nutq  jarayonida  hosil  bo‘lgan  nutqiy  hosila. 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
91 
Demak,  ayrim  yasama  so‘zlar  qolipdan  chiqib,  davr  o‘tishi  bilan  qolipdan 
uzoqlashib, leksemalashadi – tayyor holga kelib qoladi. 
 
 
Mustaqil o‘qish uchun 
Ma’naviyat leksemasi etimologiyasiga doir 
Olimlar  ma’naviyat  so‘zi  (o‘zagi  ma’na)  sanskrit  tilidagi  “ma’nas”  atamasi  asosida  vujudga 
kelganligini faraz qilishmoqda.   
Talqinlarga ko‘ra, hindlarning ilk falsafiy fikrlari yozilgan vedalar yunon va arab falsafasidan 
ancha  avval  shakllangan.  Ularning  ba’zi  tushunchalari  Sharq  xalqlari  tomonidan  o‘zlashtirilgan. 
Yaqin  Sharqdagi  ayrim  qadimiy  falsafiy  tushunchalar  esa  hindlar  tomonidan  qabul  qilingan. 
Buhozirgi  Hindiston,  Markaziy  Osiyo  va  Eron  xalqlarining  mushtarak  madaniatidaham  ko‘zga 
tashlanadi. 
Javoharla’l  Neru  “Jahon  tarixiga  nazar”  kitobida  yozoshicha,  ayrim  sohalar  –  tibbiyot  va 
riyoziyot kabilarda arablar ko‘p narsani Hindistondan o‘rgandilar. Bog‘dodga bu zamindan ko‘plab 
riyoziyotchi  olimlar  kelishardi.  Arab  talabalari  esa  Shimoliy  Hindistondagi  tibbiyotga 
ixtisoslashgan, o‘zining buyukligini saqlab qolgan Takshashila dorilfununiga borar edilar. Tibbiyot 
va boshqa sohalar bo‘yicha kitoblar sanskritdan arab tiliga tarjima qilinar edi. 
Ma’nas  sanskrit  tilida  “aql”  degan  ma’noni  bildirgan.  Qadimgi  hind  falsafasining  asosiy 
tushunchalaridan  biri  sifatida  u  ong  ko‘rinishlari  –  aql,  fahm-farosat,  hissiyot,  tuyg‘u,  sezgi,  iroda 
kabilarning  manbai.  Ma’nas  tanaga  xos–u  bilan  paydo  bo‘ladi  va  birga  o‘ladi.  Vedalarda  uning 
qalbda  joylashganligi  aytilgan.  Jaloliddin  Rumiy  ijodida  ham  ma’nas  so‘zi  yuqoridagilarga  mos 
ma’no-mohiyatga ega. “Farhangi zaboni tojik”da ma’nas “mahalli unsu ulfat”, ya’ni “do‘st va ulfatlar 
makoni” deb izohlanganligi ham mazkur fikrlarning isboti bo‘la oladi.