Ma’ruza matnlari

Mustaqil o‘qish uchun 
Ilk so‘zlarning paydo bo‘lishida fonetik omillar 
Tilning paydo bo‘lishi va so‘zlarning paydo bo‘lishi boshqa-boshqa hodisa. Bugungi kunda 
paydo bo‘layotgan, qanday paydo bo‘lganligi bizga ma’lum so‘zlar mavjud nazariyalar tilning emas, 
balki  so‘zlarning  paydo  bo‘lishiga  daxldor  ekanligini  ko‘rsatadi.  Ayrim  so‘zlarning  taqlid  asosida, 
boshqasining ijtimoiy kelishuv asosida paydo bo‘lganligini hech kim inkor qilmasligi ham fikrimizni 
tasdiqlaydi.  
Insoniyatning  umrini  ham  inson  umriga  qiyoslash  mumkin.  Insonda  go‘daklik,  bolalik, 
o‘spirinlik, o‘smirlik, o‘rta yoshlik va keksalik bo‘lganligi kabi insoniyat ham shakllanish va undan 
keyingi  davrlarga  ega.  Ma’lumki,  bola  nutqining  psixolingvistik  xususiyatlarini  tadqiq  etgan 
mutaxassislarning aniqlashlaricha, bola to‘rt oyligidanoq nutq vazifasini, o‘ta jo‘n bir tarzda bo‘lsa-
da, bajaridan turli tovushlar chiqara boshlaydi (“u-u-u”, “m-m-u”, “m-m-a”, “g‘u-u-v” kabi). ...  
Bolaning tili chiqayotgan davrda uning “lug‘at boyligi”dagi asosiy qismni taqlidiy “so‘z”lar 
tashkil  etadi,  bu  tabiiy  hol,  albatta.  Zotan,  bolaning  tili  boshqalarga  taqlid  yo‘li  bilan  chiqadi  va 
sekin-asta ularning o‘rnini odatdagi so‘zlar egallay boradi.”Demak, insoniyat tilining ham dastlabgi 
lug‘ati taqlid so‘zlardir. 
To‘g‘ri,  so‘zlarning  paydo  bo‘lishiga  nisbatan  mavjud  nazariyalarning  qaysidir  bittasiga 
ustuvorlik  berib  bo‘lmaydi.  Lekin  ularning  birortasini  noto‘g‘ri  deb  ham  bo‘lmaydi.  Zero,  so‘zlar 
turli  asosda  paydo  bo‘ladi.  Shu  bilan  birgalikda,  turli  milliy  tillarda  so‘zlarning  paydo  bo‘lishida 
ularning o‘rni va roli ham turlicha. Zero, millatlarning nigohlari ham milliy bo‘lib, ularning biri bir 
narsaning  ma’lum  bir  tomoniga  boshqasiga  nisbatan  ko‘proq  e’tibor  beradi  va  bu  e’tibor  natijasi 
o‘laroq bir hodisa turli tillarda turlicha nomlanadi. 
 
 
Insonning nutq tovushlarini qayd etish ehtiyoji tilshunoslikning fonetika 
va  fonologiya  sohalari  shakllanishi  va  rivojiga  ta’sir  ko‘rsatdi.  Tilshunoslar 
dastlab  talaffuzdagi  nutq  tovushlarini  tekshirib,  tahlil  qila  boshlaganlar.  Bu 
tovushlar  sezgi  a’zolariga  ta’sir  qilib,  avvalo,  tovushlarning  akustik,  undan 
so‘ng  artikulyatsion  jihatlari  e’tiborni  torta  boshlagan.    Fan  taraqqiy  etishi 
bilan nutq tovushlaridagi xususiy va umumiy jihatlar farqlana boshlagan.   
Qizig‘i  shundaki,  til  sohiblari  (mutaxassislardan  tashqari)  tildagi 
tovushlar  haqida  hech  qanday  bilimga  ega  bo‘lmasalar-da,  bu  ularning  nutq 
tovushlarini  talaffuz  qilishlari,  so‘zlarni  aytib  fikr  ifodalashlariga  monelik 
qilmaydi. 
Tilimizdagi  so‘zlarga  e’tibor  bering:  quloq,  buloq,  ulug‘,  g‘ulu,  gul, 
munchoq, ushbu, turshak va h. So‘zlardagi har bir (u) tovushi o‘ziga xos. Ular 
talaffuzimizda  har  xil  jaranglasa-da,  bitta  harf  bilan  yozamiz  va  ilmiy 
talqinlarda – darslik va qo‘llanmalarda bitta [u] haqida so‘z yuritamiz.  “Yo‘q” 
ma’nosini  ifodalash  uchug  tilimizni  tishimizga  kiskin  tayab,  qandaydir 
churqillashga o‘xshash ovoz chiqaramiz. Yoki dunyo bo‘yicha barcha itlar bir 
xil vovillab, mushuklar bir xil miyovlashsa-da, ularni turli til sohiblari turlicha 
ayti,  turlicha  yozishadi.  Bu  va  bu  kabi  muammolar  bilan  tilshunoslik, 
tilshunoslikning  tovushlar  haqidagi  sohasi  bo‘yicha  mutaxassislar 
shug‘ullanishadi.